Ikerketa lan honetan euskararen bilakaera neurtzeko hiru aldagai hartu dira kontuan.

Hautu metodologikoak baditu bere mugak. Erroldetan euskararekin lotutako hiru gai lantzen dira: hizkuntza gaitasuna, lehen hizkuntza, eta etxeko erabilera. Hiru aldagaiak oso garrantzitsuak dira, ez dira pitokeriak, baina ez dira aldagai bakarrak: lan mundua, hedabideen kontsumoa, hezkuntza… informazio hori ez dago. Beraz, argazkia ez da oso-osoa.

Zein dira ikerketa gai diren udalerri euskaldunak?

126 udalerri dira, EAEko udalerrien erdiak. Herriotan 335.000 biztanle bizi dira, EAEko herritarren %15. Datu hori inportantea da, herritarren %85 gainerako herrietan bizi da. Udalerri euskaldunak diogunean UEMAren irizpidea ari gara kontuan hartzen, alegia, udalerriotan euskararen indizeak %70 gainditzen du. Indizea honela kalkulatzen da: herri horretako euskaldunen ehunekoa gehi ia euskaldunen erdiak. Ia euskaldun deitzen zaie ulertu bai baina hitz egiteko gai ez diren hiztunei. Praktikan, euskaldunak %60tik gora dituzten udalerriak ditugu multzo horretan, horiei deitu diegu, UEMAren irizpideari jarraituz, “udalerri euskaldun”.

Zein da ezaugarri demografiko azpimarragarria?

Txikitasuna. Azken urteetan, oso modan dago euskara modernitatearekin, hiritar izaerarekin lotzea. Egia da hortik bide luzea egin dela, baina oraindik ere batez beste euskara herri txikietan handietan baino askoz indartsuago dago. Udalerri euskaldun bezala definitu ez ditugun horietako biztanleen bi herenak herri handietan edo hiriburuetan bizi dira, 25.000 biztanletik gorako herrietan. Aldiz, udalerri euskaldunetan ez dago herri bakarra 25.000 biztanlera iristen denik. Bi mundu dira. Orain dela 30 urte, seguru asko desoreka handiagoa izango zen, baina oraindik horrela da.

Zerk eman dizu arreta?

Udalerri euskaldunak multzoan hartzen baldin baditugu, alegia, Errezildik Tolosara denak batera, nolabait esateko, argazkiak erakutsiko digu elebitasunetik gertuago daudela euskaldun purutasunetik baino.

Herri horietan euskaldunak %72 dira, gazteleradunak %90etik gora izango dira, baina ez daukagu daturik, erroldetan ez baita gaztelaniaren ezagutzari buruz galdetzen. Gaitasunari dagokionez, euskaldun elebakarrak ia desagertuta, herri horiek ez daukate garai bateko euskalduntasun maila. Etxeko erabilerari dagokionez, gehiago dira etxean gaztelania baino euskara erabiltzen dutenak, baina nahiko parekatuta: %47 euskaraz nagusiki eta %37 gaztelaniaz nagusiki.

Udalerri euskaldun deitzen diegu, besteak beste izendapen hori eman zaielako, baina errealitate soziolinguistikoak gehiago du elebitasun orekatu xamar batetik. Elebitasun soziala Euskal Herrian nonbait egotekotan herri horietan dago. Jende gehienak dakizki bi hizkuntzak, bi hizkuntzak erabiltzen dira.

Hizkuntza gaitasuna, lehen hizkuntza eta etxeko erabilera aztertu dituzu. Zein da ondorioa?

Hiru aldagaietan ikusten dena funtsean bat dator. Gaitasuna hartzen badugu, EAEn azken 30 urteotan euskaraz hitz egiteko gai direnen kopuruak gora egin du nabarmen, baina udalerri euskaldunetan lehenengo fasean (1981-1991) pixka bat gora egin zuen, 1991-2001 artean hortxe mantendu zen, eta azkeneko hamarkadan behera egin du. Duela hamar urte baino euskaldun gutxiago dago herri horietan.

Zer gertatu da lehen hizkuntzarekin eta etxeko erabilerarekin?

Bi grafikoak oso berdintsuak dira [ikus hurrengo orrialdean]. Lehen hizkuntzari buruzko datu orokorrak kontuan hartuz, eta EAEri dagokionez, beherakada txiki bat dago. Udalerri euskaldunetan, lehen hizkuntza euskara dutenen kopuruaren beherakada batez bestekoa baino nabarmen handiagoa da, gehienbat azken hamarkadan.

Harrigarriena etxeko hizkuntzarena izan da, udalerri euskaldunetan kuantitatiboki hartu duen joera. 2001etik 2011ra nagusitu den errealitate soziolinguistikoak –erdara geroz eta gehiago etxeetan eta euskara geroz eta gutxiago– erritmo berean segituko balu 30 urtez, konturatzerako gurutzatu egingo lirateke, eta hemendik 40 urtera non kokatuko litzateke? Ez dut uste hori gertatuko denik, besteak beste, neurriak hartuko direla pentsatu nahi dudalako. Serio hartzeko errealitatea iruditzen zait.

Nola azal daiteke etxeko erabilera horrela jaistea?

Gu ez gara azalpenetan sartu, ez dugu hori ikertu. Botako ditudan ideia guztiak hipotesiak dira. Pertsonen fluxuari lotutako faktoreak begiratzen baditugu, bertako hainbat jende kanpora joan da bizitzera eta kanpoko jendea bertara etorri da. Joan diren ia denak euskaldun osoak dira eta etorri diren horietako batzuk ez dira euskaldunak, edo euskaldunak izanda ere gutxiago erabiltzen dute euskara.

Zeintzuk etorri dira kanpotik? Familia osoak batetik, eta bikotekideak bestetik. Herri txikietako etxebizitza eskaintzak erakarri ditu nagusiki kanpoko familia asko. Bikotekideen kasuan, nahiz eta pertsona bakarra izan, etxeko hizkuntza ohiturak alda ditzake familia euskaldunera kide erdalduna etortzen denean. Estatistiketan euskaraz ez dakien pertsona bat da, baina etxean euskaratik gaztelaniara igarotzea eragin dezake. Etxean bezala, lagunartean eta inguru zabalagoan eragin dezake. Herri txikietan, gure adinekoen guraso eta aiton-amonak herri bertako edo gehienez ondoko bailarakoekin ezkontzen ziren. Gure belaunaldian ez da arraroa bikotekidea urrutiago bilatzea… eta linguistikoki perfil desberdinak dituzte.

Jendearen fluxuek eragindako aldaketak dira horiek denak. Beste kontu bat da bertako etxeetan berez zein aldaketa gertatu diren. Adibidez, hedabideen kontsumoa euskararen ikuspegitik. Zarautzen egin genuen ikerketa duela bederatzi urte. Elebidunak %71 ziren, euskararen kaleko erabilera %66, etxeko erabilera %48, eta euskararen erabilera telebista ikusterakoan %20. Prentsa irakurketa euskaraz %20, eta Hitza sortuta zegoen. Hedabideen kontsumoan agertzen zen, beraz, euskararen erabilera ahulen. Herri euskaldunetako etxeetan gertatzen ari den bilakaerarekin zerikusirik ba al du horrek? Baietz esango nuke. Duela 40-50 urte ia telebistarik ez zen, eta gaur egun lau ordu pasatzen dira telebistaren aurrean batez beste. Erdara sartzen da gure etxean eta gure bizitzetan. Hedabideena ez da txikikeria.

Lanlekuak ere eragingo du.

Gero eta urrutiago joaten gara lanera, eta herri euskaldunen kasuan, lantoki erdaldunetara geroz eta gehiago joatea esan nahi du horrek askotan.

Euskarari hobekien eusten dioten herrien isolamendu maila aipagarria da. Ikerketako datuetan antzeman daiteke: euskara indartsuen dagoen udalerriak toki isolatu samarrak dira.

Zer esan nahi duzu isolatuak diozunean?

[Mapa zabaldu du mahai gainean]. Hemen N1 errepidea dago. Hemen Bilbo-Donostia autopista. Hemen trenbidea. Ez dugu sistematikoki aztertu, baina 1981ean, herri mordoxka zeuden euskaldunen portzentajea %90etik gorakoa zutenak, tartean: Lizartza, Gamiz-Fika, Maruri-Jatabe… Azken bi hamarkadetan euskalduntasun maila hori galdu dute herri horietako gehien-gehienek eta eusten dioten herriak azkeneko puntan daude, garraiobide nagusietatik aparte samar: Baliarrain, Orexa, Amoroto, Abaltzisketa, Beizama, Gaztelu, Gaintza, Albiztur, Amezketa, Aulesti… horietan eusten zaio ondo. Gune urbano nagusietatik gertuago daudenetan, ordea, galerak handiagoak izan dira.

Muturreko habitatak desagertze bidean dira. Hau da, udalerri erabat euskaldunak gero eta gutxiago daude, eta alderantziz, udalerri zeharo erdaldunik jada ez da geratzen. Bilakaera logikoa al da?

Logikoa logikoa…  

Agian ez da harrigarria?

Ez da harrigarria. Udalerri erdaldunetan euskaraz hitz egiteko gai diren herritar kopuruak gora egin izana eta erabilerak pixka bat gora egin izana logika baten barruan sartzen da. Ikaragarrizko ahalegina egin da azken hamarkadetan, gehienbat haurren irakaskuntzan, eta emaitzak eman ditu.

Herri euskaldunetan atzera egiteak ere logika badu. Lehen esan ditugunak faktore indartsuak dira, eta horiei aurre egiteko politikak martxan jartzen ez badira normala da emaitza. Faktore konplexuak dira, urbanizazio eredua, bikoteak eratzeko ohiturak, lantokiak gero eta urrutiago… Horietan eragin al daiteke? Kasu batzuetan bai, eta horretarako bideak asmatu beharko dira, baina ez dira txikikeriak.  

Erdalduntzen ari diren gune euskaldunak eredu ditugu.

Garbi utzi behar dugu datuek erakusten dutena: galera bereziki handia da udalerri euskaldunenetan, arnasguneetan. Oro har, zenbat eta udalerri euskaldunagoa, orduan eta handiagoa izan da atzerakada. Beste muturrean, zenbat eta jatorriz erdaldunagoa izan herri eta hiriak, orduan eta gehiago aurreratu du euskarak. Arretaz begiratzeko errealitatea da. Gasteizen edo Bilbon 100, 1.000 edo 100.000 euskaldun gehiago, oso ondo, bikain. Baina euskararen osasunerako kritikoa da gune euskaldunenean gertatzen dena. Mikel Zalbidek esana du, “euskararentzat benetako lehentasuna behar du izan arnasgune hauei eusteak”.

Udalerri euskaldunak gaur egun ez dira hain euskaldunak: etxeetan ere erdarak pisu handia du, euskaraz %72k daki, baina erdaraz dakitenak ez dira hori baino gutxiago.

Azken bi hamarkadetan atzera egin du euskarak eta azken hamarkadan aurrekoetan baino gehiago.  

Abiadura hartu du, orduan?

Bai. Seguru asko bi gauza gertatu dira. Batetik, etorkin berrien fenomenoa, eta bestetik, nagusiki, urbanismo ereduak. Hipotesiak baino ez dira.

Orain arte gune erdaldunetan jarri da indar berezia. Orain bestelako egoera batean ote gaude? Gune euskaldunetan eragiteko ordua ez al da?

Nik uste dut baietz. Alde guztietako jendeari entzuten diozu horrelako gauzak esaten. Ez da behar bezainbesteko arreta jarri udalerri euskaldunenetan zer gertatzen ari den aztertzeko. Buelta ematea ez da hain erraza izango, azpian dauden joerak ez dira pitokeriak, baina hori orekatu dezakeen politika eraginkorrago bat egiteak ez dirudi hain zaila. Agian gehiegi esan dut, baina baliabideak behintzat jar daitezke. Baliabideei dagokionez, ez da gauza bera Bilbo Handia euskalduntzea edo Lea Artibairi eta Urola Kostari eusteko baliabideak jartzea. Kanpoko faktoreetan ere eragin behar da, jakina. Baina hizkuntza politikaren betiko bideak ere erabili daitezke. Adibidez, herri txiki euskaldun batean euskaraz aritzen den guraso taldeari guraso erdalduna  gehitu bazaio, ordaindu euskaltegia lehenbailehen pertsona horri. Gasteizko funtzionarioa liberatzen bada euskara ikasteko, ez al da hori bezain inportantea ingurua erdaldundu baino lehen guraso hori euskalduntzea? Beharbada esan berri dudana okurrentzia bat da, baina uste dut badagoela betiko bideak erabilita eragiteko tartea.