Imajinatu Ban Ki-moon Irak   aldera doala hango gatazka korapilatsua baretzeko asmoz bertako liderrekin elkarrizketatzera eta Nazio Batuen Erakundearen lider nagusia daraman hegazkina tirokatuta lurreratzen dutela.

Tamaina horretako magnizidioa zen gertatu 1961eko irailaren 18an Kongoko gatazkaren erdian, gaur erretretan izateko adinean diren irakurleak agian oroituko direnez. Hala ere, Dag Hammarskjold izenaren berririk ez dauka XXI. mendeko herritar jantzi gazteak, harekin haserre omen zegoen Joseph F. Kennedyren hilketaz mila erreportaje ikusi eta Marylin Monroek oheratzekoan zein perfume maite zuen ikasia duenak.

Mende erdi beranduago ezagutuko dugu Hammarskjold. Eta NBEk idazkari nagusi 1953tik 1961era arte eduki zuen diplomatiko suediarraren akabera argitzen bada, Afrikako deskolonizazio prozesuaren zenbait xehetasun deseroso azaleratu daiteke 54 urte geroago. Potentzia handiek Afrikako lehengaiak kontrolatzeko egindako gerra eta klase guztietako ahaleginak, alegia.

Dag Hammarskjoldek  bi gatazka multzo handi kudeatu behar izan zituen NBEren buruzagitzatik. Alde batetik AEBen eta Sobiet Batasunaren arteko Gerra Hotzak eragindako tentsioak. Bestetik, Europako potentziek Afrikan eta Asian zeuzkaten kolonien askapen prozesuak. Hauen artean bat oso konplikatua, Belgikak kontrolatzen zuen Kongorena.

1960an, formalki independentzia eskuratuta eta estatu gisako egiturak antolatzeko ahaleginetan murgildurik zebiltzan Kongoko buruzagi eta indar politiko ezberdinak, hiriburutzat lehengo Leopoldville gero Kinshasa bilakatua zeukana –ez nahastu  ibaiaz beste aldeko Kongorekin, hiri nagusi Brazzaville daukanarekin–. Belgikako metropoliarekin adostutako agendaren arabera, Kongoko lehen ministro gazte eta karismatikoa zen Patrice Lumumba ezkertiarra, Herrialde Ez Alineatuen mugimenduaren buruzagi ezaguna ere bazena.

Baina Belgikako indarren laguntzarekin Kongoko hegoaldean Katangako errepublika aldarrikatu zuen Moise Thsonbek. Eta herrialde sortu berria borroka odoltsuetan murgildurik zegoen: kolono zurien eta hauen ondasunak berenganatu nahi zituzten beltzen arteko tira-birak, Katangako errepublikaren aldekoak, Kinshasako aginte eta indar berrien arteko liskarrak...

Osagai berdintsuak ikusi dira, neurri ezberdinetan, Afrikako garai hartako askapen prozesuetan,  Aljerian esaterako, baina baita askoz geroago ere Angolan edo Mozambiken Gerra Hotzaren akabera aldean, edo berriro ere Kongon duela gutxi.

Azkenean AEB eta Europako potentziek lortu zuten Lumumba 1960 amaieran agintetik kentzea, gero Afrikako diktadurarik luzeena ezarriko zuen Joseph Desire Mobutu sarjentua botean paratuz. Honek, torturatu ostean, Lumumba entregatu zion Moise Tshomberi, zeinak gehiago torturatu eta fusilatu baitzuen, ondoren Lumumbaren arrasto guztiak desagertarazteko.

Katangarekin menia prestatzera

Katangako gerrak zalaparta handia eragiten zuen bere sarrasakiekin 1960 haietan; zerbaitengatik eman zitzaien Katanga ezizena etorkinez betetako auzoei Hernanin bezala Iruñean eta munduko beste hiri askotan. Agintean Mobutu jarriagatik Tshonbek segitzen zuen Katangatik gerran Kinshasako gobernuaren kontra. Hasiera hartan sobietarren alde jokatzen zuen Mobutuk, Mendebaldeko potentzien eta meatzeetako korporazio handien alde Tshonbek.

Katangako matxinoarekin irtenbide negoziatu bat lotzera abiatua zen 1961eko irailaren 17an NBEren idazkari nagusia. Lau motoreko bere hegazkina lurrera erori zen arte sutan Ndola hiritik gertu.

Egia ofizialtzat geratu den arren Hammarskjold eta SE-BDY matrikuladun Douglas DC-6 haren 16 eskifaiak istripuz hil zirela, politikariaren memoria zaintzen duen fundazioak eta zenbait ikerlarik jarraitu dute mende erdi honetan gertakizunaren xehetasunetan arakatzen.

Londresko unibertsitatean irakasten duen Susan Williamsek 2011n plazaratu zuen anitz argitasun “Who Killed Hammarskjöld?” liburuan. Bertan bi lekuko oso bereziren oroitzapenak bildu zituen, AEBetako inteligentzia zerbitzuetako bi agenterenak.

Gaur 80 urte dauzkan Charles Southall Zipren zegoen egun haietan irratizko mezuen jarraipena egiten. Hegazkin bateko ahotsa grabatu zuen: “Ikusten dut garraiozko hegazkin bat iristen. Argiak piztuta dakartza. Bai, Transair DC-6 bat da. Hori da hegazkina”. Ondoren tiro hotsak eta: “Jo dut. Sutan doa. Erortzen ari da. Lehertu da”. Henry Abramek, gaur 73 urte, Greziako amerikanoek Heraklionen zeukaten kasernatik jarraitu zuen eszena bera.

Baina Susan Willimansen lana bezain garrantzitsua izan da Goran Bjorkdahl suediarrak egindakoa. Kooperazio zerbitzuetan lan egiten eskualde hartan ibilitako aitak piztu zion Hammarskjolden kasua ikertzeko harra. Lekuan bertan aireplanoa sutan erortzen ikusitako lekukoen xehetasunez gain, Bjorkdahlek bestelako informazioak ere bildu ditu, gertatuaren testuingurua hobeto azaltzen laguntzen dutenak.

Funtsean Bjorkdahlek zera demostratu du: Hammarskjolden hegazkina beste batek tirokatu zuela, militar ingelesek oztopatu egin zutela istripuaren ikerlana, hegazkineko eskifai bat bizirik atera zutela baina hiltzen utzi,  Hammarskjoldek susmatzen zuela diplomatiko britainiarrek saboteatu nahi zutela Tshonberekin lortzear zen su etena, eta NBEren idazkari orokorrak berak hil aurretik baimendua zuela Katangako mertzenarioen kontrako eraso bat kasko urdinek egina, nahiz eta horrekin haserrarazi AEB eta Britainia Handiko agintariak.

Hari hauei guztiei tiraka, 2011ko abuztuan The Guardian egunkariko Julian Borger eta Georgina Smithek ustezko istripua gertatu zen Ndola herrian aurkitu zituzten dena bertatik ikusi zuten lekukoak. Bitxia iruditu arren, 1961eko ikerketan istripua pilotuak trakets jokatu zuelako gertatu zela erabaki zutenek ez baitzieten bertako baserritarrei galdetu kazetariek aipatzen duten Goran Bjorkdahl iritsi arte.

The Guardianek 2011n izen abizenez aipatu zituen hegazkina tirokaturik eta sutan erortzen ikusi zuten laborari ikazkinak: Dickson Mbewe, Custon Chipoya, Safeli Mulenga, John Ngongo...  50 urtez ez zien inork ezer galdetu. Kongok lurpean  mineral gehiegi zeukan gorderik. Hala dauka oraindik.