Lizarra-Garaziko su-etenaren ondoren, 2000, 2001 eta 2002.. urteetan ETAk 43 pertsona hil zituen. Estatuaren erantzuna ere ez zen txantxetakoa izan eta ezker abertzalearen aurkako legez kanporatzeez gain, euskal preso politikoen aurkako jarrera biziki gogortu zuen, bereziki 2003an egindako lege aldaketen ondorioz. Jose María Michavila orduko Justizia ministroak (PP), horrela azaldu zuen: “Tresna erabakigarria izango da terrorismoarekin amaitzeko eta biktimekiko justizia ekarriko du, Konstituzioa eta Legea tinkotasunez eta bidezidorrik gabe erabiltzea baita ETArekin amaitzeko biderik motzena”.

Egia esan, Espainiako gobernua aspalditik ari zen lege erreformekin espetxe politika gogortzen. Hiru mugimendu handitan gauzatu ziren aldaketak 90eko hamarkadaren erditik aurrera. 1996an egindako espetxe araudiaren erreformak ordura arteko zigorren arintzea gogortu zuen eta 2003an, bi erreforma esanguratsu egin ziren: batetik, Zigor Kodearen erreforma zigorrak gogortzeko eta, bestetik, auzitegiek espetxe zigorrak kontrolatzeko sistema zentralizatua finkatu zen. Ordura arte, espetxe zigorren jarraipena espetxea zegoen lurralde auzitegietatik egiten zen eta 2003tik aurrera, euskal presoen jarraipena Madrilen zentralizatuko zen Espetxe Zaintzarako Auzitegi Zentrala sortuta. Auzitegi Nazionalaren gisakoa, baina espetxe zigorren zaintzarako.

30 urtetik 40 urtera

2003ko aldaketa garrantzitsuena espetxe zigorrak gogortzearena izan zen, ordura arteko 30 urteko gehienezko espetxe zigorra 40 urtera handitu zen, euskal presoen kasuan askotan osorik bete beharrekoa, hauetako askok 80 urtetik gorako espetxe zigorra zutelako. Edozein espetxe onura izateko egin beharreko zigorraren urte kontaketan, preso hauen zigor osoa kontuan hartzea zehaztu zen. Hau da, preso batek 10, 15, 30 eta 40 urteko lau zigor izanda, 105 urteko zigorra batuko luke guztira eta zigorraren edozelako arintzea lortzeko kopuru oso horretatik abiatu beharko litzateke, horrela espetxe onuretara iristea ezinezkoa eginez.

Ordura arte, preso batek 30 urteko zigorra bazuen eta erredentzio edo luditzeen bidez 10 urte arintzea lortzen bazuen, 30 horietatik kendu eta 20 urte eginda kalera ateratzen zen. Lege berriarekin, 105 urte zituen presoak 10 kenduko lituzke eta zigorra 95ean geratuko litzaioke oraindik. Lege erreformak berak  argi azaltzen zuen bere espiritu: “Arau honekin, 100, 200 edo 300 urteko balizko zigorren aurrean, gaizkileak praktikan bere osotasunean eta eraginkortasunez beteko du zigorraren gehieneko muga”. 40 urteko zigorra bizitza osorako zigorra bihurtzen zen praktikan.

Baina beste neurri asko ere finkatu ziren, esate batera presoak hirugarren gradua lortzeko baldintzak. Euskal presoak lehenengo eta bigarren graduetan egon ohi dira,  baldintza gogorrenak dituzten graduetan. Hirugarren graduarekin, presoa kalera atera daiteke egun batzuetako baimenarekin, edo egunez lanera eta gaua espetxean pasa, edota zigorraren bi heren edo hiru laurdenak bete ondoren baldintzapeko askatasuna lortu.

Erreforma honetan finkatu ziren hirugarren gradua lortzeko –kaleratzeko ezinbestekoa den gradua– gaur egun ezagun bihurtu diren baldintzak: erantzukizun zibilen ordainketarako borondatea, jarduera armatua utzi izanaren jarrera argia, ETAren aurkako borrokan segurtasun indarrak era aktiboan laguntzea edota biktimei eskatu beharreko barkamena. Horrek ez du esan nahi birgizarteratze neurriak onartzen dituen preso bakoitzari hori guztia eskatu zaionik, kasu bakoitzean legea nahi den malgutasunarekin interpretatzen baita. Erreforma hau 2003ko martxoan onartu zuen Espainiako Kongresuak PP, PSOE, CiU eta Coalicion Canariaren adostasunarekin.

Legea, baina, ezin da atzera begira aplikatu eta bazegoen ETAko preso multzo handia 30 urteko espetxe zigorra zuena, 1973ko Zigor kodearekin zigortutakoak eta apurka preso ugari kaleratzen ari zen, 16, 18 edo 20 urte beteta. Espainiako hedabideek dantza zoroan ibilitako izenak ziren eta iritzi publikoari etakide horiek kartzelan ustelduko zirela saldu bazitzaion ere, izen ezagunak kalera atera ziren edo ateratzear ziren.

Funtsean, kaleratze “azkar” horiek gertatzen ziren 1973ko Zigor Kodea askoz malguago zelako zigorra arintzeari begira, Espainiako Konstituzioak argi adierazten duelako espetxearen helburua presoa birgizarteratzea dela. Espainiako Gobernua aspaldi zebilen amorratua gai horrekin, eta ia hamarkada bat lehenago hartu zituen hainbat neurri zigorren erredentzio edo luditzeak –ikasketak, lana edo beste hainbat arrazoirengatik lortzen diren espetxe urte murrizketak– gogortzeko. Orain arte aipatutako 2003ko erreforma baino askoz lehenago, luditzeak txikitzeko espetxe araudiaren erreforma bideratu zuen Espainiako Gobernuak 1996an.

‘Parot doktrina’

1996ko erreformarekin luditzeak gutxitu ziren eta 2003an zigorrak eta hauen kontrola gogortu. Horrek, baina, ez zuen konpontzen 30 urteko espetxe zigorra betetzeko gertu zeuden presoen egoera eta ezer egin ezean kaleratu egin beharko zituzten. Zer egin hauek 30 urte osorik betetzeko? Espainiako Justiziak Parot doktrina asmatu zuen 2006an Auzitegi Gorenak emandako epai baten bidez.

Unai Parot presoak jarritako helegite bati erantzunez, Gorenak erabaki zuen luditzeen bidez lortutako urte murrizketa ez zela egingo gehienezko 30 urteko zigorretik kontatuta baizik eta zigor bakoitzetik, eta horrela bermatzen zen 30 urte osorik betetzea. –30etik 10 kenduta 20rekin kalera, 1.000 urtetik 10 kenduta oraindik 990 geratzen dira–.

Espetxe onurak murrizteko 2003ko erreformetan finkatutako espiritua zigorrak betetzeko kontaketa moldera eraman zen, eta horren ondorioz preso ugarik bete ditu 30 urte espetxean edo gertu egon da. Ines del Rio presoak jarritako helegiteari erantzunez, 2013an Estrasburgoko Auzitegiak legez kanpokotzat jo zuen Parot doktrina eta, ondorioz, 55 bat euskal preso kalera atera ziren apurka.

100.2 artikulua

Espainiako Zigor Kodearen arabera, beraz, ia ezinezkoa da 40 urtetik gorako zigorra dutenak 30 urte baino lehenago baldintzapeko askatasunean ateratzea. Baina ez dago zerbait betikotzen duen araudirik, agintariek hala nahi badute eta horretarako dago Espetxe Araudiaren 100.2 artikulua. Honen arabera, espetxeak berak malgutasunez irakurri dezake preso baten egoera eta  horren arabera nahi duen graduan sailkatu, baita gradu nahasketa egin ere. Horrela atera ziren Enrique Rodriguez Galindo Guardia Zibilaren jeneral ohia, Rafael Vera Barne Estatu idazkari ohia edo Luis Roldan Guardia Zibilaren zuzendari ohia. Eta horrela atera izan dira gaixo dauden hainbat euskal preso ere. Espetxeak gradua proposatzen du eta epaileak onar dezake edo ez, baina gobernuak nahi badu, presoa atera egin ohi da.

Estatuak nahiko balu, beraz, neurri ugari ditu presoak bakarka askatzeko, bai lege erreformen bidez edo egun duen legea errespetatuz. Presoei eta beren senitartekoei kalte handienetakoa ekarri dien sakabanaketa politikari amaiera emateko, esaterako, Espainiako Gobernuak ez du behar ez lege aldaketarik ez epaileen baimenik, borondatea besterik ez.

ETA eta gobernuaren arteko “negoziazio teknikoaren” ondorio ere izan zitekeen presoen kaleratzea –armak presoen truke–, baina hor ETAk ere galdu izan ditu hainbat aukera, Aljer, Lizarra-Garazi eta Loiolako negoziaketetan, adibidez. Eta orain zer? Orain, klabe nagusia euskal gizartearen presio eta mobilizazio gaitasunean bide da.