Hego Euskal Herriko hainbat esne ekoizlek ipurdiko ederra jaso du azken urteotan. Latxa ardiari jetzitako esne litroak Aldanondo enpresari ematen zizkioten urtero, hark Idiazabal jatorri-deiturako gazta egin zezan. 2011tik ekoizleei esne litroak ordaindu ezinik dabil, enpresa erraldoia izan nahi zuena. 2009an, 200dik gora Idiazabal jatorri-deiturako artzainek saltzen zioten esnea, gaur egun 50 batek baino ez dute enpresa horrekin segitzen. Artzain batzuk beste enpresa batzuekin hasi dira lanean. Beste batzuek kooperatibak sortu dituzte, artzainen arteko babesa bilatuz. Aldanondok eragindako sarraskiaren ondoren ordea, ez dute denek ofizioan segitzen. Erretirora heltzeko urte gutxi geratzen zaizkiela-eta, artzain batzuek ardiak jezteari utzi diote, behi batzuk dauzkatela eta beste, jubilaziora iritsiko direla kalkulatu dute.

Mikel Alzuart (Arizkun, Nafarroa) artzaina baino arrautza ekoizlea da, eta era berean, EHNE Nafarroako kidea. Aldanondo enpresaren eta artzainen artean azken urteotan izan den harremanak tristatuta dago: “Bultzada politiko handia izan du Aldanondok, Idiazabal jatorri-deituraren eskaparatea izan behar zuen, lurrarekin konprometitua, artzaintzaren motorra. Euskal Autonomia Erkidegoko esne biltzaile handiena izan behar zuen, eta ordainketak etendakoan kontrakoa gertatu da: jendeak ardiak jezteari utzi dio”. Halako enpresak porrot egiteak esne ekoizleen egoeran berebiziko garrantzia duela uste du Alzuartek; “sektorea biziberritu beharrean, akabatu egin du”. Ez du ordea EHNEko sindikalistak etsipenean erori nahi eta egoera txarrak ona ekartzen duela uste du; alegia, beti ere errazagoa dela arazo zehatz bati erantzutea, problemarik ez den egoeran ekimena izatea baino.

Sektoreari bultzada emateko testuinguru interesgarria

Felix Ajuria aramaioarra esne ekoizle eta gaztagilea da. Beste begi batzuekin ikusten du artzaintza sektorearen egoera, agian Idiazabal jatorri-deiturako lehendakariordea delako, eta gazta salmentak abiada hartu duelako. Sektorea kili-kolo dagoen galdetu diogu: “Ez nuke esango egoera orokorra larria denik, nahiz eta Aldanondorena gertatu. Aldanondori azkeneko kanpainan esnea eman dion artzain kopurua 40 ingurukoa izango zen, eta beraz, sektore asko dago Aldanondotik kanpo. Enpresa horrek ez du biltzen sasoi batean bezala. Beste kontu bat da kobratu gabe geratu diren artzainen egoera, hori oso-oso larria da”.

Ajuriak panorama orokorra deskribatu digu, bere ustez oso interesgarria. Sektoretik tiratzen duena Idiazabal jatorri-deiturako gazta da. Gazta saldu ezinda ibili dira urtetan, baina orain, nahiz eta krisi ekonomiko garaia izan, gazta oso ondo saltzen ari da. Industriak gazta gehiago eskatzen du, esne gehiago behar du. Hazkundearen faktoreak hainbat dira. Batetik, supermerkatu kate handiak jokabidea aldatzen hasi dira, bertako produktuaren aldeko apustua egiten ari dira, kasu honetan Idiazabalen aldekoa. Bigarrenik, denda txikiak ere joko horretan sartzen ari dira, eta hirugarrenik, kontsumitzailea ere ulertzen ari da zuzenean erosita, denda txikietan edo bestelako tokietan, Idiazabal gazta ez dela hain produktu garestia. Ajuriaren ustez, saldu ezinaren estutasunik ez dagoenez, momentu egokia da erabakiak hartzeko.  

Gaztari erreparatuta egin ditu aurreko hitzak. Alabaina, esne ekoizleen egoerak kezkatzen du. Artzainen kostu prezioek gora egin dute eta esnearen prezioak trabatuta segitzen du. Azkeneko kanpainan esne litroko kobratu dutena gutxiegi da. Prezio baxuari buruz, Idiazabal J.D.-ko lehendakariordeak ondoko irakurketa egin du: “Industriak Idiazabal gazta merke saldu nahi badu ezin izango dio artzainari nahikoa ordaindu. Kostu guztien balore katearen azterketa egiten ari gara, jakiteko industriak gazta gutxienez zein preziotan saldu beharko lukeen, beti ere artzainak jarduera duintasunez mantentzeko adina kobratu dezan”. Izan ere, artzain gaztagileen produkzioa %1-2 igotzen ari den bitartean, esne ekoizleen kopuruak izugarri egin du behera azken laupabost urtetan, errentagarritasun faltagatik. Desagertzeko arriskuan daude. Ondorioz, katea osatu du Ajuriak: industriak gazta merke saltzen badu ez dio ganoraz ordainduko artzainari, artzainak desagertu egingo dira, eta beraz, ez da esnerik egongo, eta ondorioz Idiazabal gazta merkerik ere ez.

Ekoizpenari baino, ekoizleei eman garrantzia

Zein da artzaintzak biziraun dezan eredu egokia? Mikel Alzuartek hala dio: “Aldanondorena gertatu eta gero, beste halako enpresa baten zain geratuko al gara? Ez, bestelako ekimenak behar dira, fabrika txikiagoak, eta badira orain ere”. Alzuartek erdigunean ekoizpena baino, ekoizlea duen ereduaren alde egiten du. Gaitasuna dago milaka eta milaka litro esne ekoizteko modu industrialean, esate baterako Nafarroan kanpoko assaf ardi arrazarekin. EHNE Nafarroako kideak ordea, ekoizle anitz eta ekoizpen mugatuaren alde egiten du.  Latxa ardia erabiltzeak bertako baliabideak ustiatzea esan nahi du eta etxekoari balio erantsia ematea lortu behar da. Latxa ardiaren bidez egindako ekoizpen mugatuak eredu iraunkorra bermatzen du, ingurumena kudeatzen du, bertako paisaia zaintzen. Litro kopuru itzela helburu duen industria ereduak ingurua kutsatzeko aukera asko du. Alzuartek oharra egin du: jatorri-deiturak (izan Idiazabal, Erronkari edo Ossau-Irati) tokian tokiko ekoizpena babesten du, beste kontu bat da ekoizpen hori artzainaren biziraupena bermatuz egingo den ala industria handiak irentsiko duen.

Ildo beretik hitz egin du Idiazabal jatorri-deiturako lehendakariordeak. Haren ustez, “Aldanondoren aldeko apustu historikoa egin dute eta beti esan dugu estrategia okerra dela, bide horri heltzeagatik beste estrategia batzuk baztertu egin direlako”. Industriaren monopolioa da kezka. Esne eta gazta industriak hiru ezaugarri izan beharko lituzkeela dio: dibertsifikatua, sektorearekiko leiala, eta sektorearekin batera hazi nahi duena. Zaku horretan denetarik sartzen da. Enpresa handiak hainbat merkatutara zabaltzeko aukera eman dezake, txikiek berriz bestelako merkatuen ateak ireki ditzakete. Denak dira beharrezkoak: enpresa handi, txiki eta ertainak, kooperatibak, herrietako gaztandegi txikiak... Azken urteotan, esnea saltzetik gaztandegia erosi eta gazta egiteko pausoa eman dutenen adibidea nabarmendu du. Ajuriaren ustez, eredu interesgarria da: “Bestelako joko arauak ditu, zuk kontrolatzen duzu produktua, zuk egiten duzu eta zuk saltzen duzu. Dena dela, ulertzen dugu artzain guztien eskuetan ez dagoela gazta egiteko aukera, ez da guztientzako aukera. Pentsatzen dugu egon behar dela artzain mundu bat zeinak esnea ekoitziko duen eta industriari salduko dion”.

Latxa ardiari aitorpena

Alzuartek azpimarratu digu ingurua babesteko nolako garrantzia duen latxa ardiarekin egindako ekoizpen mugatuak. Ados dago Ajuria. Latxa ardiari eta ingurua kudeatzeko eredu horri kontsumitzaileek eta administrazioek aitorpena zor diela uste du. “Ez dugu bertako arrazarekin lan egiten txapela daukalako, hemen dauzkagun baliabideekin arrazarik errentagarriena delako baizik. Ustiaketa honen bidez, gure mendiez egiten den kudeaketa aitortzeko bide bakarra ez da kontsumitzaileek ekoizpena ordaintzea. Europatik badator betetzen dugun rolaren onespena, diru-laguntza bidez. Ez Eusko Jaurlaritzak, ez diputazioek, ezta Nafarroako Gobernuak ere ez dute horren aldeko apustu sendorik egin”.

Ahulgune handiak ditu artzaintza sektoreak. Esneaz eta gaztaz aritu gara, baina larrialdia bizi duen arkumea ez dugu aipatu. Hala eta guztiz ere, hel diezaiegun Ajuriaren hitzei: “Testuingurua oso interesgarria da, nire kezka da ea asmatuko dugun momentu hau baliatzen sektoreari bultzada emateko, artzainen gainbehera geldotzeko eta gazteak erakartzeko”.