Krisi ekonomiko-sozialaren eraginez bazterkeriaren eremua zabaldu ahala, arreta handiagoa, edo besterik gabe arreta, ematen zaie lehendik existitzen ziren baina portzentaje “onargarrietan” mantentzen ziren ongizate estatuaren itoginei. Horien artean koka daiteke pobrezia energetikoa, zenbait herrialdetan 70eko hamarkadatik aztergai izanagatik gurean oraintsu ezagutzen hasi garen kontzeptua.   

Hainbat arrazoirengatik, ez da erraza pobrezia energetikoa zer den azaltzea, ez eta zenbati eragiten dion jakitea. Batetik, ez dago haren definizio bakarra; Europar Batasuneko estatu gehienek, izan ere, definizio ofizialik ez dute. Horrekin lotuta dago pobrezia energetikoa neurtzeko sistema bateraturik ez egotea, eta gainera, ikusiko dugunez, norberaren pertzepzioarekin zerikusia duten aldagaiak daude tartean; neguan etxe barruan izan beharreko gutxieneko tenperatura zein den, esaterako. Azkenik, arazoari buruzko azterlan gutxi egin da, europar esparruan behinik behin. Ondorioz, EBn pobrezia energetiko egoeran dauden pertsona kopuruaren kalkulua ez da oso zehatza: 50 eta 125 milioi lagun bitartean.

Zer da?

Gipuzkoako Foru Aldundiak gaiari buruzko txosten mardula ondu zuen iazko irailean. Bertan irakur daitekeenez, pobrezia energetikoa terminoa Erresuma Batuan sortu zen 60ko hamarkadan, baina ez zen haren definizio onik erdietsi 1991ra arte. Urte hartan, pobrezia energetikoari buruz inoiz egin den ikerlanik garrantzitsuenetako bat argitaratu zuen Brenda Boardmanek. Haren esanetan, etxebizitzan tenperatura egokia ezin lortzea, edo lortzeko diru-sarreren portzentaje handiegia erabili beharra da pobrezia energetikoa; ñabardurak ñabardura, bat etorri dira erreportaje hau osatzeko kontsultatu ditugun iturri guztiak. Definizio horretatik abiatuta, neurketarako metodoa proposatu zuen ikertzaile britainiarrak: bere diru-sarreren %10 baino gehiago energia hornikuntzan gastatu behar duen familia jo beharko litzateke energetikoki pobretzat.

Portzentaje horren esanahia behar bezala ulertzeko, esan dezagun Espainiako Estatuan, batez beste, familiek diru-sarreren %5 bideratzen dutela energia ordaintzera –familia diogunean, etxebizitza bereko biztanleen multzoa esan nahi dugu–, Asociación de Ciencias Ambientales (ACA) elkarteak pobrezia energetikoaz egindako ikerlan batean adierazi duenez.

Zein da tenperatura egokia?

Etxe barruko tenperatura egokia zein den 2001ean ezarri zuen Pobrezia Energetikoaren Aurkako Erresuma Batuko I. Plangintzak, Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) gomendioei men eginik: hogei gradu egongelan, hamazortzi etxeko gainerako geletan. Hori ere ontzat ematen dute bai europar erakundeek orobat, bai pobrezia energetikoaren alorrean lanean dabiltzan elkarteek.

Alta, tenperatura estandar horiek handiegitzat jo litezke ingurumenaren eta, bereziki, klima aldaketaren aurkako borrokaren ikuspegitik, elkarte horietako zenbait kidek onartzen dutenez. Aitor Urresti Equoko kide bizkaitarraren iritziz, berbarako, OMEk gomendatutako tenperatura “onargarriaren muga-mugan” dago.

Gaia konplexua da, faktore psikologiko zein soziologikoek garrantzia baitute Urrestiren esanetan. Batetik, etxe bereko pertsona guztiek ez dute beroaren eta hotzaren pertzepzio bera. Bestetik, jendarte bakoitzak modu desberdinean uler dezake zer den onargarria eta zer ez. Esanguratsua da, esaterako, ACAk emandako datu hau: pobrezia energetikoari buruz Espainiako Estatuan egindako inkesten arabera, etxe barruan tenperatura egokia lortu ezin dutela diotenen portzentajea handiagoa da klima epelena duten erkidegoetan. Dena den, ACAk ohartarazten du horren zergati bakarra ez duela zertan izan erkidego bakoitzeko biztanleek duten pertzepzio desberdina; hain zuzen ere, etxeetako isolamendua eskasagoa da eskualde beroenetan, eta hori igarri egiten da sasoi hotzenetan, urte osoko energia gastua klima hotzean bizi direnena baino txikiagoa izan arren.

Hiru kausa nagusi

Aipatu berri dugun etxeko isolamendua –etxearen efizientzia energetikoa, esan genezake modu orokorragoan– pobrezia energetikoaren hiru eragile nagusietako bat da, Aitor Urrestik dioskunez. Beste biek lotura zuzenagoa dute etxeko ekonomiarekin, eta azken urteetan pobrezia energetikoak nabarmen gora egin izanaren erantzule zuzentzat jo daitezke: batez besteko diru-sarreren jaitsiera, eta energiaren prezioaren gorakada. 

Europako Batzorde Ekonomiko eta Sozialak (EBES) iazko otsailean egindako irizpen baten arabera, faktore bi horiek EB osoari eragiten diote. Hala ere, merezi du Espainiako Estatuaren kasua azpimarratzea: etxeetan kontsumitzen den energiaren prezioa %80 igo da hamar urtetan. Gehitu horri langabeziaren gorakada eta, Hego Euskal Herrian behintzat, etxeen portzentaje handi bat zaharra eta gaizki isolatutakoa izatea, eta hortxe duzue negu honetan pobrezia energetikoa hartzen ari den protagonismoaren zergatia.

Pobrezia energetikoaren ondorio latzak

Arestian aipatutako Gipuzkoako Aldundiaren txostenak gogorarazten duenez, pobrezia energetikoak eragin larriak ditu osasunean, bizi-kalitatean eta ingurumenean. Lehen multzokoak dira aipagarrienak. “Egiaztatu denez osasunari kalte egiten dio modu jarrai batean tenperatura desegokiak dituen etxebizitzetan bizitzeak, eta bereziki, egoera zaurgarrienean dauden pertsonengan, adibidez, haur, nerabe, pertsona adindu edota gaixotasun kronikoak dituztenengan”.

Luzaroan etxeko tenperatura hotzegia izateak estres termikoa eragiten du, eta horrek kalte egiten die bai sistema immunologikoari bai kardiobaskularrari. Halaber, gaixotasun erreumatologikoak dituztenen sintomak areagotzen ditu, eta arnasketarekin zerikusia duten gaitzak ere azaleratu ditzake. Bestalde, esan gabe doa osasun mentalari ez diola mesede handirik egiten pobrezia energetiko egoerak.

Gaixotasunak eragiteaz gain, aurrez zeudenak okertu eta osasun arazo larriak sor daitezke pobrezia energetikoaren erruz. Arazoaren neurriaz jabetzeko aski da zenbait daturi erreparatzea: 2003an Britainia Handian egindako ikerketa baten arabera, pobrezia energetikoak lotura zuzena dauka neguan herrialde horretan  eman ohi den hilkortasun tasaren %10eko igoerarekin. Are larriagoak dira ACAren azterketaren ondorioak: Espainiako Estatuan, neguko hilkortasun tasaren igoera %20 ingurukoa da, eta horren zati esanguratsu bat pobrezia energetikoaren ondoriozkoa da. Kausa horri egotzi dakiokeen heriotza goiztiar kopurua 2.300tik 9.300ra bitartekoa da Espainian, trafiko istripuek eragindakoa baino handiagoa. ACAren metodologian oinarrituta, Gipuzkoako Aldundiak kalkulatu du urtero 40 heriotza goiztiar eragiten dituela pobrezia energetikoak lurralde horretan.

Euskal Herrian ia daturik ez

Gorago aipatu dugun EBESen dokumentuak dioenez, definizio bateraturik ez egoteak biziro zailtzen du Europar Batasunean pobrezia energetikoaren fenomenoa neurtzea. Ez dago neurketa sistema bakarra, eta daudenek hutsuneak dituzte. Batetik, tenperaturan oinarritzen den ikuspegiak, dagoeneko esan dugunez, oztopo nabarmena du: ezin adostu zein den osasunerako tenperaturarik egokiena, OMEren gomendioak gora-behera. Gastua oinarri duen ikuspegiak, eta bereziki Brenda Boardmanek proposatutako %10eko atalaseak, kritika ugari jaso ditu halaber. Besteak beste, familia askok beren diru-sarreren %10 baino gutxiago gastatzeak ez du esan nahi pobreak ez direnik, besterik gabe gastatzeko dirurik ez dutela baizik. Bestalde, oso familia aberats bati nekez egingo dio kalte %10etik goraxeagoko gastuak.  

Zailtasunak zailtasun, Gipuzkoako Foru Aldundiak herrialdeko datuak kalkulatu eta aurkeztu ditu xehe-xehe. Euskal Herriko datu bakarrak dira, oraingoz. Otsailean, Nafarrokoen berri emateko asmoa agertu du Eredu Energetiko Berri bat Bultzatzeko Plataformak.

Gipuzkoara itzulita, aipatzekoa da kontsumoa mantendu arren eta etxeetako efizientziaren eremuan aurrerapauso batzuk egin arren batez besteko gastua hazi egin dela energiaren prezioaren gorakadaren ondorioz. Etxebizitzen %9,5ean diru-sarreren %10 edo gehiago bideratzen da energia ordaintzera, eta horietan bizi direnak populazio osoaren %7 dira. Portzentaje diferentziak ez gaitu harritu behar. Hainbat ikerketak agerian utzi dute biztanle bakarreko etxeek, hala nola guraso bakarreko familiek eta adinekoek gehiago jasaten dutela pobrezia energetikoa. Gaineratu dezagun bide batez kopuruek gora egiten dutela landa eremuan, hiriarekin alderatuta.

Nabarmentzekoa da, era berean, pobrezia energetikoak ez duela bat egiten, Gipuzkoan behinik behin, pobrezia orokorrarekin. Pobrezia energetikoa jasaten duten lau familiatik hiru ez dira pobreak diru-sarreren ikuspegitik.

Aurre egiteko neurriak

Joan den azaroan, Frantziako Gobernuak erabaki zuen argindar eta gas konpainiek ezin izango dutela inor zerbitzu gabe utzi azaroaren 15aren eta martxoaren 21aren artean, erabiltzaileak ordaindu ez arren. Neurria koherentea da Frantzian azken urteotan izandako bilakabidearekin, Erresuma Batuarekin eta Irlandarekin batera pobrezia energetikoari arreta gehien eskaini dion Europako estatua baita.

2006an, Frantziako Estatuko etxebizitzen %13an aurrekontuaren %10 edo gehiago erabili zuten energia ordaintzeko. Etxean hotza eduki izana aipatzen dutenen portzentajea berriz, %11tik %15era igo zen 1996 eta 2008 bitartean. Egoera horri aurre egiteko, Parisek zenbait neurri jarri ditu abian, 2011tik indarrean dagoen II Grenelle Legean jasotakoak. Besteak beste, Habiter Mieux (Hobeto bizi) programaren bitartez etxeen efizientzia hobetzeko laguntzak ematen dituzte. Gainera, Frantziako Pobrezia Energetikoaren Nazio Mailako Behatokia sortu da, urtarril honetan lehenengo mintegia egingo duena.

Espainiako Estatua, aldiz, pobrezia energetikoaz gutxien arduratzen den Europako estatuetako bat da, hainbat herrialdetako egoera konparatzen duen EPEE txostenak dioenez. Abenduan, neguko hilabeteetan argindarra ordaintzen ez dutenei hornidura ez eteteko proposamena eztabaidatu zuten Madrilgo Diputatuen Kongresuan; oposizio guztia agertu zen “neguko tregoa” ematearen alde, baina PPen botoek eragotzi egin zuten inolako neurririk hartzea.

Euskal Herrian ere ez dugu horrelakorik ikusiko negu honetan, batzuk mugitu diren arren: PSE-EEk ez-legezko proposamena aurkeztu du Gasteizko Legebiltzarrean, ordaindu ezin dutela frogatzen dutenei argia, gasa edota ura etetea debekatzeko eskatuz. Baina proposamena ez da otsailera arte eztabaidatuko.

Gipuzkoako Aldundiari dagokionez, neurriak hartzeko borondatea erakusten du erreportaje osoan bidelagun izan dugun txostena egin izanak, baina ondorio praktikoak ez dira berehalakoan ikusiko. Ainhoa Iraola Ingurumen zuzendariak azaldu digunez, 2014an egoeraren azterketa zorrotzagoa egiteko asmoa dute, eskualdekako datuak bilduz. Azken xedea da pobrezia energetikoa pairatzen dutenentzat laguntzak bideratzea, baina hori ez da seguruenik aurten gertatuko.

Krisi ekonomikoari eta energiaren garestitzeari buelta emateko gutxi egin dezake herritar arruntak, beraz etxeko efizientzia hobetzea da geratzen den bidea, benetan egoera larriak jasaten ari ez direnen kasuan behintzat. Izan ere, azken urteetan etxeetan hobekuntzak egiteko diru-laguntzak eman izan dituzte bai Eusko Jaurlaritzak –EVEren bitartez– bai Nafarroako Gobernuak, baina EAEkoen kasuan estutasun ekonomikorik ez daukan jendeak baizik ezin ditu baliatu, Ainhoa Iraolak kritikatu duenez.

Nolanahi, iturri hori ere agortuz doa. Nafarroako Etxebizitza Sailak ez du sosik bideratuko aurten isolamendu termikoetarako, Espainiako Gobernuarekin zeukan hitzarmena ez baitu berritu. Poltsa hutsik dago, esan omen du Madrilek. EVEren webgunean, berriz, “Itxita” irakur daiteke laguntza programa guztien laukitxoen gainean. 2014an berriztatuko ote dituzten galdetzeko deitu dugunean, “ez dakigu” erantzun du, ziplo, telefonoa hartu duen pertsona berak.