Liburu handi baten ostean, maitasun handi baten ostean bezala, hutsune bete ezina gelditzen da, lehenagotik aurreikusten duzuna, beldurra eragiten dizuna, hurbiltzen ikusten duzuna eta, hala ere, bila abiatzea beste irtenbiderik aurkitzen ez duzuna.

Ni biziki engantxatuta egon naiz Miguel Sánchez-Ostizen El Escarmientorekin. Gustatu bai, baina ez nuen uste horrelako zirrara eragingo zidanik. Hala bertan kontatutakoagatik nola estiloagatik. Azken hau beti aitortu behar zaio Sánchez-Ostizi; gaztelaniaz hobekien idazten duen egile nafar, basko edo are espainiarretakoa da: hiztegiaren zehaztasuna, adjetibazio harrigarria, irudi poetikoak hitzik zatarrenekin, ahozko kulturako perlekin nahasteko gaitasun dotorea...

Bestalde, liburuan jasotzen den aspaldiko sumindurarekin hain erraz konektatu izanak harritu nau, neurri batean. Gerra zibila inoiz ez dut “nire” gerratzat hartu, gertatutakoaren inguruan iritzi sendoa banuen ere. Baina, espero ez bezala, gaurko (nire) Nafarroa den bezalakoa atzemateko jatorrira eraman nau eta barrutik ulertu ahal izan dut. Bihotza estuturik irakurri dut bertan agertzen zen pertsona bakoitzaren izen-abizenak, nire familiako, nire inguruko norbaitenak ikustearen beldur.

Iragan aspergarrikotzat ditut nik arbasoak, baina jende arruntaren ikaragarritasuna ere ez da alde batera uztekoa. Aitona 30 urte zituen gerra hasi zenean (bizitza osoan nekazaria gezurrik esan ez badidate, etenik ez badute isildu), eta hamar bat urte pasa ziren amonarekin ezkondu zen arte. Zer ibili zen ordura arte? Zenbat bizitza kabitzen dira berrogei urtetan? Amona hamabi urte gazteagoa zen, Kasedakoa, eta, hil hurren, apenas hitz egiten zuenean, behin, euskarazko abesti bat, eskolan monjek irakatsia, kantatu zidan. Erdaldun hutsa zen eta hor ari zen, berak jakin gabe, Sabino Arana Goiriren izena goraipatzen euskaraz. Gauzak isildu dizkigute eta, okerrago, ez ditugu jakin nahi izan.

El Escarmiento ez da liburu erraz bat gero zerekin ordezkatu bilatzeko, gero zer irakurri erabakitzeko. Baina patuak geure aurrean osatzen duen sintaxi gehienetan misteriotsuak hartaratua, esku artera iritsi zitzaidan hurrengo liburua Sánchez-Ostizek berean ez egiteko espresuki aholkatzen duen ariketa batera ematen da buru-belarri, beste gudu batekin, hori bai: “No, no fantasees sobre dónde habrías estado, estás aquí, en el presente, asistiendo al relato del arroyo y del crimen, de la furia y el odio cainita”.

La Central liburu-dendako aukera zabalaren artean erabaki ezinik, inon topatzen ez dudan Pierre Bayard psikoanalista eta literatura aztertzailearen lanik ba ote zen bilatu nuen. Bingo. Bere azkena bazuten, aurten plazaratutakoa: “Aurais-je été résistant ou bourreau?”. Izenburuak ia dena adierazten du. Atal bakoitzean erreferentzia literario bat lagun, bere iraganeko ni hipotetikoak zer erabaki hartuko lituzkeen, norberak zer bidegurutze etikoak “sortu” behar dituen gelditasunetik ekintzara igarotzeko barne indarra biltzeko. Aitortu behar dut erronka zaila zela Bayardena eta ez nauela asebete.

Bazkalondo batean hizpidera ateratzeko behintzat balio izan dit eta gure “gerrara” itzul genezan, ea zer bandotan egingo nuen borroka (edo, bestean bada, egingo nuen salaketa etikoa), gure jaioteguna hamar, hogei urte lehenagokoa izan balitz, baina armak isildu diren honetan hobe honetaz zipitzik ez esatea.