XXI. mende hasieran ziklo aldaketa handi bat gertatu da munduan eta horren erdian egokitu da Gipuzkoako errauskailuaren saltsa, laurogei urtetako krisi ekonomiko larrienaren barruan.   

Ordura arte, beste leku askotan bezala, lurraldearen planifikazioa burutzen Gipuzkoan ere instituzioetako agintari eta goi funtzionarioekin elkarlanean aritu ziren energia eta zerbitzu publikoak kudeatzen dituzten korporazio pribatuak, EAEko ingurumenaren zaintzaile multinazionalen enplegatu bat zegoela.

Hondakinen kudeaketa aldatu beharra zegoen, Bizkaian, Nafarroan eta Iparraldean bezala: zabortegiak ixtea agindua zuen Europak. Bizkairako, Nafarroarako eta Gipuzkoarako errauste planta bana diseinatu zuten, multinazionalek Europako leku gehienetan antolatu duten eskemaren arabera.

Alta, Bizkaiko Zabalgarbi eraikitzean ez bezala, Gipuzkoan herritarrak modu masiboan mobilizatu ziren errauskailu proiektua norbere etxe ingurura hurbildu orduko: Irun-Hondarribia, Astigarraga, Hernani, Urnieta, Zestoa-Zumaia, Donostia… Hondakinak labe erraldoietan kiskaltzearen kalteen beldur ziren herritarrak, mediku eta sendalariek ohartarazita, errausketaren kontrako militanteek gogor jotzen zuten kanpaina. Lurrotaraino iritsiak ziren munduan zaborrentzako dauden bestelako alternatiben lehen albisteak.

Garai hori ondo ulertzeko, ez ahaztu eztabaida egokitu dela instituzioen aginte-oposizio jokoan falta zelarik indar inportante bat, hain justu Gipuzkoan nagusitasuna eduki ohi dutenetako bat, Herri Batasunak ordezkatu izan duena. Kontu luzea litzateke esplikatzea nola iritsi ginen apartheid politiko hartara, ETAren eta Madrilgo gobernuaren arteko negoziaketa ahaleginen porrotak, ezker abertzale eta EAJren arteko adostu ezinak, Espainiako indar faktikoen jokaldiak, independentista armatuek egindako aukera estrategikoak…

Gipuzkoako orduko Foru Aldundiak errauskailua Usurbil eta Lasarte-Oria ondoko Zubietan egitea erabakirik, Usurbilen ilegalizazioaren zirriztuak baliatuz agintzen zuen ezker abertzaleko eta inguruko jendeek landu dute alternatiba, Katalunian eta batik bat Italian zabalduta dagoen hondakinen gaikako bilketa orokortu edo Atez Atekoa ekarriz eta herrian ezarriz Aralar, EAJ eta PSEko zinegotzien botoen adostasunez.

2011ko udal eta foru hauteskundeetan gertatu da ziklo politiko aldaketa, nekez erne ostean ondorioak arin azaldu dituena: ETAk  borroka armatua bukatutzat emanik, ezker abertzaleak inguruko alderdi txiki batzuekin elkartuta aurkeztu, legeztatzea lortu eta Gipuzkoako herri askotan gehi Diputazioan agintea hartu du. Tartean, hondakinentzako errausketarik gabeko alternatiba berria zabaltzen hasia zen beste herri batzuetara. “Kontra” (errausketaren) hasitako mugimendua “alde” (Zero Zaborren) bilakatua zen, militantzian ere trantsizioa gertatu da.

Saltsa guztia egokitu da Europa krisi ekonomiko sakonean murgilduta dagoenean, hilabeteen eta urteen poderioz sozial, politiko eta kultural ere bilakatu dena. Sistema liberalaren aldekoek berek aitortu dute krisia gainditutakoan ezer ez dela izanen berdin. Gero eta kritiko gehiagok uste dute oso bestelako ziklo batean sartu dela mundua, bere mugetaraino iritsita hazkunde eredu bat, elkarren gainean gertaturik atmosferaren kutsadurak eragindako klimaren krisia, sistema industrial kapitalistarena, finantzak espekulazioaren gainean antolatu zituen bankaren porrota Estatuak zorretan itotzearen truke gainditu dena, lehengaien eta batik bat petrolioaren urritze nabarmenak eragindakoa, jendearen bezala instituzio publikoen zorpetze erraldoiak ekarritakoa, aberastasunak munduan hain era injustuan banatzeak eragindako mugimendu handiak…

Kokatu zure burua, gazte, 2013ko azaroan Gipuzkoan agintzen duen ezker abertzalearen ordezkariek betirako itxitzat eman dutenean errauskailuaren proiektua. Erabakiarekin bizkortu egin da hondakinen kudeaketa sistema berria antolatzeko lasterketa. Denbora gutxi daukate gipuzkoarrek. Sortutako hondakin kopurua gutxitzen hasi den arren, bai krisiak kausatutako kontsumoaren murrizketagatik eta batez ere bi dozena herrik eta 125.000 herritarrek –gipuzkoarren %18 inguruk– beren azken zaborra %20 ingurura mugatu dutelako –%80 birziklatuz–, 2013 amaieran gainerako gipuzkoarren %70 edo gehiago nahasirik doa oraindik zuzenean zabortegira.

Gipuzkoako Diputazioak Europako zenbait aditurekin antolatutako plan berria atzeratuta doa, azpiegiturak antolatu eta eraiki beharra dago, gaikako bilketa orokortua lurralde osora zabaldu beharra, herritarren artean sistema aldatzeko ahaleginen kontra hedabide nagusiek zabaldu duten alarma soziala bideratzea ez da erraz ikusten, elkarlan eta kontsentsu berriak eraiki beharra dago politikarien eta indar politikoen artean…

Horraino dakit nik zer erantzungo diodan 2023an galdetuko didanari. Bizi denak ikusiko du nola eboluzionatuko duen hondakinen kudeaketak datozen hamar urteotan. Ikusiko duen bezala ea mundua gai izan den bizimodu iraunkorrago bati buruzko trantsizio ordenatu samarra antolatzeko… ala ez. Orain bertan, ordea, 2013 honetan bai dakigu iraultza gertatu dela Gipuzkoan.

Paradigma berri bat dago martxan. Adituen ustez gizakiak sortzen duen guztiaren %90 diren hondakinen erantzukizuna dagokion lekua hasi dira hartzen planifikazioan, eztabaidetan, herritarren ohituretan. Ahalik eta gehien murriztu, sortutakoa ahalik eta hurbilen berrerabili edo birziklatu. Sortzen duenak dauka hondakinaren erantzukizuna. Kutsatzen duenak pagatu behar du. Kutsatzea ez da libre, ez aukerako…

Paradigma berria itsatsi da Gipuzkoako eta Nafarroako Sakanako herrietan. Eredu zaharrean dirauten beste udalerri askotan ere herritarrak beren kasa murgildu dira trantsizio horretan. Orain, eraginkorra izateko Zero Zabor ereduan murgildu beharko dute hondakin sortzaile nagusiak diren enpresa eta korporazioak. Birzikla ezinak diren produktuak merkatutik atera eta beste iraunkorrago batzuez ordezkatu beharko dituzte.

Ororen buru, Euskal Herrian alor honetan ere ageri dira krisi betean murgildutako munduak dauzkan bi eredu alternatiboak. Alde batetik Bizkaikoa, teknologiaz, energiaz eta antolakuntza eredu hiper-konzentratua, prozesu guztia labe industrialaren inguruan antolatua, multinazionalek kudeatua, kutsagarria, garestia. Bestetik Gipuzkoakoa,  eredu horizontalagoa, eskualdeka banatuagoa, bilketa eta tratamendu  hiper-sofistikatu garestien ordez jendearen eskulanean inbertitzen duena. Eredu iraunkor bati buruzko trantsizioa aipatzen baita gero eta gehiago, hondakinena gerta liteke abiapuntu.  

Iñaki Azkuna Bilboko alkateak irudikatu zuen krisiak leherrarazi duen eredu zaharkitua: “Herritar maitea, zuk utzi guri zure zaborra eta ahaztu, guk konponduko dizugu”. 2023a baino askoz lehenago ikusiko da eredu hori kostu handiagoa ezkutatzearen gain zegoela eraikia.