Irun aldean dituzu sustraiak, baina Arabako Errioxan, Bastidan, familiarena duzue Remelluri.

1968an etorri ziren gure gurasoak hona. Beste hainbat euskaldunek bezala, etxetxoren bat nahi zuten, udarako, beren seme-alabak hartuta. Lekuaren edertasuna ederretsi zuten, altueran eta, aldi berean, babestua, naturak gainezka egiten zuen tokia iruditu zitzaien. Gainera, antzinako aztarnak ageri ziren bertan. Eta, hala ere, abandonatuta zegoen lekua! Mahastiak berriz, bereziak zitzaizkien. Jendea hirietara joaten ari zen garaia zen, exodo hura, Gasteizera-eta. Eta utzita zegoen han. Horrela, gurasoek Remelluri honetako etxea erosi zuten lehenengo, lur zati batekin, eta harrezkero, lekua babesteko helburua hartu zuten, zibilizazioaren eta mundu modernoaren presioaren kontra. Garaiari aurreratu zitzaizkion, nolabait, gaur egun jendea hiritik alde egiteko amorratzen dago-eta.

Hona etorri ziren garaian, mahastietarako zaletasunik bazuten zure gurasoek?

Batere ez! Baina horixe gertatzen da Europako leku askotan, eta AEBetan ere. Ardogintzari lotutako goi mailako proiektu asko, hirietatik joandako gazte intelektualek abiarazi dituzte. Nekazari kulturatik kanpoko jendea da. Gure gurasoak ere zer ziren, bada, jende kultua, irakurria, historia zaleak. Eta ez nekazari ez ardogile izanagatik ere, Frantziako ardo onenak ezagutzen zituzten. Proiektua egin eta beren enteleguaren laguntzaz, oraingo Remelluri hau egin zuten.

Eta bertan ari zara zu orain. Eusko Jaurlaritzako Kultura sailean zuzendari kargua bete zenuen garai batean.

Bai, egin genuen zer edo zer. Mari Karmen Garmendia zen sailburu garai hartan. Niri Txato Agirrerekin lan egitea gertatu zitzaidan, lan polita egin genuela uste dut, baina nire bizitzan oso lan txikia izan da. Politikan ari nintzen, kudeaketan, ez nintzen artista ez sortzaile, haiei laguntzea zen nire lana. Diru-sail handiena konprometituta zegoen –agian, gure gustukoak ez ziren proiektuetan–, eta gainerako diru apurra sortzaileen artean banatzen ibiltzea izugarrizko frustrazioa zitzaigun. Ahal genuena egin genuen. Sentsazio mikatza! Herri honetan hainbeste sortzaile lanean ari zela ikusi, eta politikariak hain galduta ibiltzea, erabaki okerrak hartzen askotan… Izugarria!

Gestio publikoan jardun zenuen, enpresa pribatuan ari zara…

Biek ere koskak dituzte. Bakoitzak bereak. Gure egoeran, enpresa pribatuek ondo funtzionatzeko ahalegina egiten dute, bidea aurkitzen dute. Kultur munduko enpresa eta proiektu publiko askok berriz, porrot egin dute, eta porrot egiten ari dira behin eta berriro, gainera. Politikarien artean sortzen diren tentsio eta adostasun eza izango da arrazoia, edo ez dakit, bada, nik!

Alderdien interesak?

Baina zer da “alderdiaren interesa”? Zer da hori? Beren lagunei laguntzeko lauzpabost eroren interesa? Ez dira konturatzen zerbitzu publikoa ematen ari direla, eman behar dutela? Alderdiaren interesak ez du balio! Oraindik horrela ibili beharrak harrigarria irudi du, baina horrela gabiltza.

Pentsamendua hori duzula, ulertzekoa da zuk lau urte besterik ez egitea politikan.

Lau urte politikan, bota egin gintuztelako. Guk ez genuen esan: “Nahikoa egin dugu, bagoaz!”. Ez, ez. Garai hartan nahiko tentsio sortu genuen goi mailan. Txato Agirrek garai hartan esaten eta egiten zituen zenbait gauza alderdiak ez zituen begi onez ikusten. Ez genuen jakin zer gertatu zen guk segitzeko aukerarik ez izateko, baina seguru nago baten batek behatzez seinalatu gintuela, eta kanpora! Nola izan zen ez dut inoiz seguru jakin… Dena dela, niretzat ohore handia izan zen kargu hura betetzeko aukera ematea niri, eta ohore ikaragarria, ezagutu nuen jende hura ezagutzea, sortzaile jende autentikoa, benetakoa. Altxorra! Alde horretatik, pribilegiatua sentitu nintzen. Artistekin egotea, haien lana ezagutzea… Euskal Herrian batera eta bestera asko mugitu nintzen, eta hori dena oso aberasgarria izan zitzaidan, eta hala ere, frustrazioa: “Egin dugu, ibili gara, baina zer lortu dugu? Zertan lagundu diogu artista jende honi?”. Pena horixe!

Politikan –edo administrazioan, nahiago baduzu– egindako sartu-irten hura hor da, baina zu, izatez, Biologia ikasketak egina zara. Batere lagundu dizu horrek Remelluriko lanean?

Lagungarria izan da, zalantzarik gabe. Biologia ikasketak egin nituelako nago hemen, neurri batean behintzat. Lurra, ura, klimatologia… ez zaizkit gai arrotzak. Ingalaterran egin nuen doktoregoa, baina aurreko bederatzi urteak Remellurin bertan eman nituen, biologo teknikari, anaia Telmorekin batera. Lurra, nekazaritza, mahastien prozesuak aztertzen genituen. Biologia ikasketei esker izan nintzen horretarako gai, bestela ezin izango nuen lan hura egin. Egia esan, asko ikasi nuen garai hartan.

Baliabide naturalak erabiltzen dituzue Remellurin, berealdiko garrantzia ematen diozue horri.

70eko hamarkadan zenbait ekoizlek gai kimikoak bazter uztea erabaki zuten. Bide naturalagoak, ekologikoagoak nahi zituzten. Berrogei urte joan dira harrezkero, eta gaur egun, baliabideak eta metodologiak lagun ditugula, ez daukagu aitzakiarik bide horri ez segitzeko. Zorionez, gure gurasoek –ardogintzan aditu ez izanagatik ere– ez zuten mahastietan zikinkeriarik sartu nahi, lehengo tradizio zaharrari lotu zitzaizkion, modu intuitiboan, eta guri dagokigunez, bigarren belaunaldikoak garenoi, era kontziente, profesional eta zientifikoan aritzea dagokigu. Lan ekologikoa egiten dugu, guztiz. Dagozkigun kontrolak betetzen ditugu, ziurtagiriak eta gainerakoak. Harrigarria da, hala ere, Arabako Errioxan zein gutxi garen ardoaren produkzio ekologikoan ari garenok. Hiruzpalau besterik ez gara, eta harrigarria zait.

Horrek are bereziago egiten du Remelluri…

Balio erantsia ematen dio gure proiektuari. Gure bezeroak ordaintzen du egiten dugun lana, badaki lan egiteko modu hau garestiagoa dela, baina prest dago ordaintzeko. Hemen, nekazari gehienek upategi handiei saltzen diete mahatsa, ez dute ardoa egiteko prozesua kontrolatzen, balio erantsirik ez du haien lanak eta, nire ustez, salduta daude, galduta, merkatuak ezartzen dien prezioaren menpe bizi dira, eta prezioa gero eta baxuagoa denean, ezinezkoa da nekazaritza garbia egitea, bide ekologikoa ezinezkoa da. Zer egiten dute, orduan? Kimikaren bidetik, intentsibotik jotzen dute, gero eta gehiago produzitzen dute, gero eta merkeago…

Badago era horretara ardo ona egiterik?

Ez, ez da posible. Oraindik jendea ez da konturatu, baina konturatuko da. Urteak igaroko dira, ordea, eta jendeak ulertuko du, informatuko da, gai kimikoak erabiltzea ez dela ona, zapore aldetik ez ezik, osasunari dagokionez ere. Norberak nahi duena jan eta edan lezake, norberak ikusiko du, baina guk ikusten dugunez, jendea ez dago informatuta, eta, horregatik, gure lana hori ere badela uste dugu, jendeak jakin dezan, jaten eta edaten duguna ez ezik, gure inguruko zuhaitzak eta intsektuak ere gure bizitzaren parte direla, eta gai kimikoak erabiltzen ditugunean inguruari kalte egiten ari garela. Horretaz ere pentsatu behar dugu, eta bezeroak ere pentsa dezan, jakin dezan, saiatzen gara gu.

Zer esango ote luke zuen aitona Teodoro Hernandorenak ikusiko balu euskara ez dela ageri Remelluriren gainean egina duzuen museoan?

Hura bizi balitz, dagoeneko etiketak euskaraz izango genituen. Gainditu gabeko ikasgai horietako bat da. Aitonak arrazoi izango zuen. Bestalde, bisitari euskaldun askorik ez dugu jasotzen hemen, eta datozenek ere ez dute presio aski egiten. Esku-orriak bai, euskaraz ere baditugu. Weba ere bai, euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez. Hori gustatuko zitzaion aitona Teodorori. Baina esaten dizut, aitona bizi balitz, museoan ere euskaraz izango genituzke azalpenak. Oso euskaltzalea zen, burugogorra eta ausardia handikoa. Urtero etortzen zen hona, ahal zuenean. Udan, udazkenean, egun batzuk ematen zituen hemen, Toloñora pare bat aldiz igoko zen, ibilaldiak egingo zituen mahastietan barrena… Ardoa egiteari, berriz, ez zion askorik erreparatzen, gauzarik normalena iruditzen zitzaion. Naturari begira bizi zen hura hemen.

Zer du Remellurik horren deigarri izateko?

“Deigarri” da, bai, zoritxarrez.

Zoritxarrez?

Bai, leku berezitzat duelako jendeak. Eta azken finean, natura da bertan nagusi, leku garbia da, isila, ibilgailurik ez dabil… “Zoritxarrez” esan dut, inguru honetan era honetako askoz leku gehiago izan beharko genituzkeelako. Hemen dagoen joera beste bat da, ordea: pretentsio handiko lanak nahi izaten dira, industrialagoak. Guk geure honetan jarraitzeko asmoa eta nahia ditugu, hauxe da gure estiloa, gure lana, horrela mantendu nahi dugu hau.

Eltziegon Frank Gehryk diseinatutako upategia zeharo bestelakoa da.

Zer esango dizut, bada? Guk ez genukeen sekula horrelakorik egingo. Ez genuke horrela denda handirik, ez hotel aberatsik. Ez dago gure lehentasunen artean. Gainera, ez dugu horretarako denborarik ere. Nahiko lan badugu gure ehun hektareak zaintzen, landare eta animaliak begiratzen, ardoa egiten eta saltzen, bisitariak hartzen…

Gehry aipatu dudanez gero, galdera: Jaurlaritzan zinen garaian Gehryren beste lan bat, ez nolanahikoa, egiten ari ziren: Bilboko Guggenheim Museoa.

Bai.

Horrek eramaten zituen diruak.

Bai. Mari Karmen Garmendia sailburu izan aurretik, Joseba Arregi izan zen karguan, eta gu iritsi ginenerako konpromiso guztiak sinatuta zeuden. Joseba Zulaika antropologoak lan handia egin zuen haren inguruan. Erreferente bat.

Jaurlaritzan ez zuten gogo onez hartu Zulaikaren Crónica de una seducción – El museo Guggenheim de Bilbao (Sedukzio baten kronika), Bilboko Guggenheimen inguruko lana.

Ez…

Laster da mahats-bilketa…

Laster, bai. Biltzen hasi aurreko hilabetean, mahatsari jarraipena egiten hasten gara, azukrea kontrolatzen, haren ondutasun maila. Egunak hurbildu ahala, gero eta neurketa zehatzagoak egin behar izaten ditugu, ez azukrea kontrolatzeko, mahatsaren azala aztertzeko baizik. Izan ere, gurean, Bordeleko sistemaren barruan, ardoaren kalitatea erabakitzen duten elementu guztiak azalean daude. Barrukoa, azukrea eta ura besterik ez da, ez du halako garrantzirik. Benetako garrantzia azalak du, azalak gordetzen duena.

“Bordeleko sistema”…

Ardoa egiteko modua, metodoa. Hemen eta munduan, Italian, Kalifornian eta beste lekuetan, Bordeleko sistema da bakarra, ardo gaztea ardo konplexu egiten laguntzen duena, oxigenoa upelen artean sartzea eta beste. Sistema ez da aldatuko, ez dagoelako besterik, hala izan behar du, eta hala da… Oraingoz, Bordelekoak, Borgoñakoak eta horiek ari dira Txapeldunen Liga jokatzen, ez gu. Arabako Errioxan ez dago Txapeldunen Liga jokatzen ari den ardorik. Beharbada, frantziarrek bezala egiten badugu –berrehun urte, hirurehun urte itxaron–, eta gauzak ondo egiten baditugu, Txapeldunen Liga jokatuko dugu, agian! Momentuz, ez. Denbora behar dugu.

Berrehun, hirurehun urte, horratik!

Mahatsondoak adina behar du; norberaren jakituriak berriz, bizpahiru belaunaldiren jakintza. Denbora da. Teknikaririk buruargiena etorrita ere, proiekturik bikainena eginda ere, dirua eta etnologorik onena… Eta zer? Deus ez. Denbora behar da. Berrogei, berrogeita hamar urte behar dituzu, gutxienez, ardo on bat egiten hasteko. Ardo ona, ez Txapeldunen Ligakoa.

Hemen ordea, bada mahatsondo zaharrik, bai Remellurin, bai Arabako Errioxan, oro har.

Bada, baina gutxi. 60 eta 70eko hamarkadetan sekulako astakeriak egin ziren. Modernizazioa zen orduan ere, eta mahasti zaharrak kendu zituzten, eta terrazak, eta garnatxa, eta… Modernizatu egin behar omen zen, era intentsiboan jardun. Baina mahats horrekin ez dago ardo ona egiterik, pentsatu ere ez. Eta horregatik, guk atzera berriz hasi behar izan dugu. Horregatik, gure garaiko proiektu enblematikoak –izan Artadi, izan Benjamin Romea, izan gu…– gazteen eskutik etorri dira, 40, 50 urteko jendea da, bestelako sentsibilitatea duena. n Horiek dakarte kalitatea. Tristea da, hemen denbora asko galdu dugu alferrik. Baina, tira, berreskuratuko dugu!