Hizkuntzen biziberritzearen alde lan egiten duen Garabide Elkartea duela laupabost urte hasi zen Euskararen Berreskuratzea bilduma argitaratzen. Azken 50 urtetan euskara bultzatzeko egindako lana jasotzea du helburu, hizkuntza gutxitudun beste komunitate batzuei lagungarri izan dakiekeelakoan. Alberto Barandiaran bildumaren koordinatzailearen esanetan, “gure esperientziaren berri eman nahi dugu, asmoa ez da beste toki batzuetan gauzak nola egin behar diren esatea”.

Aurreko lanetan euskara berreskuratzeko gakoak, euskararen estandarizazioa eta hedabideak izan dituzte hizpide. Laugarren honetan, Euskararen Berreskuratzea IV: Hezkuntza liburu eta DVDan –Argiak egin du azken hori–, irakaskuntza da gaia, administrazioarekin eta hedabideekin batera, hizkuntza biziberritzeko hiru oinarrietako bat dela uste baitute.

Maiz hizkuntzak baztertzeko tresna gisa erabili izan dira eskolak. Europan edo Mendebaldeko zibilizazioetan, gutxiengoen hezkuntza estatuen batasunerako traba dela uste izan da, estatuek hizkuntza nagusia irakatsi dute zentroetan, eta komunitate elebidunak edo hizkuntza gutxitudunak elebakartasunera bultzatu dituzte.

Gurean, ikastolak ardatz

Euskal Herrian hezkuntza gauza ugariren abiapuntu izan da. 1960ko hamarkadan hasi ziren ikastolak sortzen eta haien atzean zegoen gogoeta zen euskararen galerari galga jarri eta berreskurapena lantzen hastekotan, ezinbestekoa zela irakaskuntzan sartzea. Barandiaranen ustez, “hezkuntza oso lotuta dago transmisioarekin, hizkuntzaren sendotzearekin, estandarizazioarekin, prestigioarekin, kulturizazioarekin. Ondorioz, ezinbestekoa ikusten zen euskara irakaskuntzan sartzea”.

Klandestinitatean sortuak, transmisioa ziurtatzeko baliabide gisa eratu ziren ikastolak. Lokal hutsetan biltzen ziren ikasleak, materialik eta formakuntzarik gabeko irakasleekin. Francoren diktadurak ezarritako irakaskuntza zurrunarekin edo ordena erlijiosoekin zerikusirik ez zuen hezkuntza bultzatu nahi zuten gurasoek. Ondorioz, sentiberatasun ezberdinetako jendea erakarri zuten ikastolek. Auzolana zuten oinarri eta herri edo auzo berean euskaraz ikasi nahi zuten seme-alaben guraso taldeak batuta, lokala alokatzen zuten. Gero bilatzen zuten irakaslea. Euren hileroko kuotarekin edo antolatutako ekitaldietan ateratakoarekin ordaintzen zituzten gastuak. Gurasoek zeresana izan zuten heziketan, materiala eta irakasleak aukeratzeko garaian, esaterako.
Hirietan hedatu ziren ikastolak eta euskararen alde zeuden gaztelaniadun familia askotako haurrak joaten hasi ziren. Bi abiadurako irakaskuntza eragin zuen horrek, etxean gaztelaniaz ziharduten umeek ezin zutelako euskara haur euskaldunek bezala ikasi.

Ikastolen garapenak aurrerapausoak ematera behartu zituen erakunde publikoak. 1983ko Parlamentuko legeak EAEko haurrei euskaraz eta gaztelaniaz ikasteko eskubidea bermatu behar zitzaiela onartu, eta hizkuntza ereduak ezarri zituen: A, B eta D.
Nafarroan 1986ko Euskararen Legeak eman zuen eskola publikoetan euskarazko irakaskuntza ezartzeko bultzada, baina lurraldea hiru zonaldetan banatuta dago eta egun oraindik, bakoitzak bere hezkuntza politika du. Iparraldean, berriz, ikastolak dira euskaraz ikasteko ia aukera bakarra.
Hezkuntzan administrazioa pauso bat atzerago ibili izan dela aitortu du Barandiaranek: “Hemen herri ekimenak abiatu eta eman ditu lehen urratsak eta mugimendu hori gabe, hau da, herri kontzientzia eta bultzada gabe, nekez berreskuratu daiteke hizkuntza. Administrazioaren laguntza ezinbestekoa da horrek arrakasta izan dezan baina haren bultzadarekin bakarrik, ez luke arrakastarik izango. Beraz, bien arteko batuketa behar da”.

Murgilketa sistema, euskalduntzeko tresna

Euskal Herriko ikastoletan zein ikastetxe publikoetan murgilketa sistema gailendu da azken urteetan. Eredu horrekin, haurrak etxeko hizkuntzan eskolatu beharrean, bigarren hizkuntzan matrikulatzen dituzte eta etxeko hizkuntza irakasgai gisa dute. “Euskara oso eremu gutxitan da nagusi Euskal Herrian eta irakaskuntzara heltzen diren haur askok gaztelania dute lehen hizkuntza. Gure kasuan, frogatuta dago murgilketa eredua dela euskalduntzen duen bakarra. Murgilketa sistemak hizkuntza prestigiatu egiten du, ez du bigarren mailako hizkuntzatzat hartzen eta horri esker, ikasleek nahiko konpetentzia lortzen dute hizkuntza erabiltzeko, eta ez eskolan bakarrik”, azaldu du Barandiaranek.

Hala ere, badira derrigorrezko heziketa amaituta, euskaraz aritzeko nahikoa gaitasun ez duten gazteak. “Hori da gure arazoetako bat. Horrek frogatzen du eskolak laguntzen duela euskara bereganatzen, baina berak bakarrik ezin duela dena egin”, dio liburuaren egileak. Eragile askoren ustez, une honetan aldaketa garaian gaude, ikasle gehienek euskaraz ikasi ahal izatea ziurtatuta, erabilerari begiratu eta euskaraz bizi ahal izateko aukerak sortzeko garaia da.
Bi hizkuntza ikastea ahalbidetu ez ezik, hirugarrena ikasteko erraztasuna ematen du murgilketa sistemak. Egun, ingelesa derrigorrezko ikasgaia da sare publiko osoan eta ordu kopurua ereduen eta ikastetxeen arabera aldatzen da. Ikastolek, aldiz, Eleanitz egitasmoa garatzen dute. Euskara lehentasun izanik, umeak 4 urterekin hasten dira ingelesa ikasten, adin horretan hizkuntzak bereganatzeko erraztasun handiagoa dutelako.

Curriculuma: zer erakutsi?

Hizkuntza eta nortasuna berreskuratzeko ez da aski hezkuntza euskaraz izatea, erakusten denak eta ikuspuntuak ere garrantzia du. Gazteek 16 urterekin zein konpetentzia eta ezagutza izan eta zein balio eta jarrera lortu behar dituzten erabakitzean datza curriculumak. Eskola bat eratzean hori erabakitzea izan ohi da lehen urratsetako bat baina gurean prozesua alderantzizkoa izan zen, euskararen galera etetea baitzen lehentasuna.
Urteak igaro dira ikastolaren inguruko eragileak Euskal Curiculumaren alde lanean hasi zirenetik, eta euskal hezkuntzaren oinarrietako bat bezala definitzen du Barandiaranek: “Euskal Herrirako, Euskal Herritik eta Euskal Herrian egindako curriculuma transmititzeko eskola sortu behar da”. Hala ere, Euskal Herriak banaketa administratiboaren araberako curriculumak ditu: Nafarroan eta EAEn curriculumaren %55 Espainiako Gobernuak erabakitzen du eta %45 erkidego bakoitzeko administrazioak; Iparraldean, berriz, Frantziako Estatuak zehazten du osorik.

Duela gutxi izan da aurrerapausorik arlo horretan, izan ere, Eki proiektua garatu dute. Euskal Curriculuma garatzeko 2013-2014 ikasturterako ikasmateriala landu dute, oraingoz DBH1erako egokitua. Lanarekin jarraitu eta datozen urteetan gainerako mailetarako materiala argitaratzea aurreikusten dute.