Sambucus ebulus omen da zihaurria edo zinaurria, Koldo Mitxelenaren arabera. Telesforo Aranzadik Ataungo Aia aldean “zinurri” izena beste landare bat izendatzeko erabiltzen zela jaso zuen, Phyllirea media alegia. Hori azaltzeko 1924an idatzi zuen artikuluan, Busturialdean landare horri “gartxu” deitzen zaiola dio, baina baita, hantxe bertan, Kirikiñok Ziñurri toponimoa jaso zuela ere. Zenbat horrelako! Zirkulu-saltsa galanta dugu landareen izenen sukaldean. Eta geu, saltsa-miatzaileak.
Izenak joan eta izenak etorri. Gure etxean, Matricaria chamomilla landareari “kamamila” esaten diogu, aitonak izan ezik; hark, “larranbiloa”. Bere ama Joxepa zenak hala deitzen omen zion. Ados, larranbiloaz ari garenean amari kasu egitea komeni da.
Matricaria Erdi Arotik datorren izena da, latinezko matrix eta cara hitzetatik dator. Garai batean emakumearen hilekoaren minak arintzeko eta umetokia sendatzeko erabiltzen zeneko arrasto argia. Chamomilla, berriz, grekozko chamai eta mêlon hitzetatik; lurpeko sagarra, alegia, darion usain gozoari gorazarre. Sendabelar ezagunenetakoa da. Txoko honetan inondik ere kabitzen ez denez, zer sendatzen duen jakin nahi eta galdezka edo irakurtzen hasiz gero, prestatu txunditzeko.
Ni izenen dantzak txunditzen nau, flipa egiten nau. Euskaldunok landare berari deitzeko izen bat baino gehiago izatea ulergarria da; hizkuntza guztietan gertatzen den neurrian, gaitz erdi. Aberastasuna ere bada, ordea, zer arraio! Ulertezina zera da: izen kaka-nahaste-borraste guztiak argitzeko asmoz ematen zaio landare espezie eta aldaera bakoitzari izen zientifiko jakin bat. Gutako bakoitzaren ama-hizkuntza edo ama edo hizkuntza dena delakoa izanagatik, izen horrekin nonahi ulertu eta moldatzeko gai izango zara.
Bada, nahaspilaren gaitza ez du sendatzen larranbiloak. Matricaria chamomilla dela esan dizudana Matricaria recutita dela esan ahal dizute, edo Chamomilla recutita, Chamomilla chamomilla, Matricaria suaveolens, Chamomilla officinalis, Chrysanthemum chamomilla, Chamomilla deflexa, Chamomilla patens, Chamomilla courrantiana edo Chamaemelum vulgare. Nik dakidala, 22 izen ere erabiltzen dira saltsa hau osatzeko. Hemen ez dira kabitzen.
Emaitza oso kezkagarriak jasotzen ditu Ekologistak Martxanek aurkezturiko txostenak. Espainiako Estatuan komertzializatutako 2.711 elikagai aztertu dituzte eta %34ak plagiziden arrastoak ditu, tartean debekatutako substantziak. Frutak eta barazkiak bakarrik hartzen baditugu... [+]
Euskal Herrian bertakotzat dugun baratzegintza eredua produktu historiko modernoa da guztiz. Oraintxe landatuak izango dituzten Ezpeletako, Ibarrako eta Gernikako piperrak; Tolosako babarrunak; Arabako patata; edo Duzunaritzeko arto gorria; guztiak dira 1492tik Amerikako... [+]
Datorren uztailean izango al dugu lanik? Izango al dugu labore uzta biltzeko lanik? Gure aldean, etorkizuna planifikatzeko eta antolatzeko gaitasun handia dute landareek; ia landare guztiek. Bere zikloa biziko den tokian gertatuko diren gorabeheretara egokitua izango da... [+]
Omiasainduz fruitu guztiak sartuak” dio esaerak. Mandio bete sagar, kuia eta kiwi da geurean (Malus domestica, Cucurbita maxima eta Actinidia chinensis). Beste asko bete arto (Zea mays) izango dira; edo bete babarrun (Phaseolus vulgaris); patata (Solanum tuberosum), tipula... [+]
Baratzerik ba al duzu? Umetan etxean ezagutu ditudan bi baratzeek murria zuten, horma, alegia. Batek buelta osoan, alde bakarrean besteak. Murriak ondo erabilita, baratzeak mesede galanta izango du. Babesgunea sortuko du: komeni den tokian itzala egiteko jarriko da, edo haize... [+]
Getxoko Itzulbaltzetan abuztuaren 12an udaltzainek baserritar bati barazkiak errekisatu izana salatzeko egin dute protesta Uribeko Kostako Agroasanbladak deituta.
Arratsalde honek ematen didan oihartzuna baliatu nahi dut esan eta irakurlea jakinaren gainean jartzeko: urteko egun luzeenak joan dira eta gaua luzatzen eta egun argia laburtzen hasi da. Honek ondorio latzak izango ditu landareengan, eta sahieska guregan.
Hasi berria dugun eta... [+]
Landagailuarekin zuloa egin eta landarea sartu. Aurtengo udara berotuko duen minaren piperminak (Capsicum annuum) landatuta daude. Pentsatze hutsarekin hortzak izerditan jarri zaizkit.
Gure herrian Oria ibaia errio bihurtzen da, eta bere alde batera zein besterako... [+]
Gorritik ekiten dio sasoi berriari laharrak, Rubus fruticosus eta Rubus ulmifolius. Zurtoin gorrian kimu eta hosto berriak gorri-gorriak dira, laster berdetuko badira ere. Udazkenean, hotzak azala erretzen dionean ere, hostoak gorritu egingo dira. Gurienean gorri, eta zahar... [+]
Uzta gehienak burutu dira. Landareen zikloaren amaiera hazia da, beste landare berri baten zikloari hasiera emango diona, alegia. Uzta ganbararatzen dugunean fruituak edo haziak jaso ohi ditugu, eta bietatik jango dugu negua berotzeko. Landareak ikaragarrizko indarrak bideratu... [+]
Baratxuria, Allium sativum, sekula ez da falta gure sukaldean. Lehortutako buru-sorta zintzilik urte osoan, eta berria lehen sei hilabeteetan. Etxetik baratzerako bidea hartzen ari dira orain baratxuri buruak eta aleak, ereintza sasoia. Gero ere, ereintza garaitik kanpora,... [+]
Baratxuriaren sasoia hemen da. Baratxuria ereiteko sasoia. Bere uztarena geroago izango da, eta hura buruan ekin behar lanari. Burua buruan, baratxuriarena zeurean. Baina denok ez dugu baratxuriaren burua helburu. Gero eta maizago ikusten da baratzeetan berdetarako ereindako... [+]
Beldurkundea ez, baina begirune eta lotsa arteko zerbaiten punttu batekin erantzuten dut, gero eta maizago, landareetan ia edozer galdetzen didanari. Eta punttu hori gero eta handiagoa da.
Berdantza-bart galdetu zidan batek ea tomatea (Solanum lycopersicum) noiz erein behar... [+]