“Orocueko sabanan zenbait ordu noragabe erdi galdurik ibili ondoren, artean Kolonbian, Orinokoren ekialdeko Los Llanos erdian zegoen indiar batzuen baserrira heldu nintzen, zeharo nekaturik. 1968. urtea bukatzera zetorren”. Zeuk idatzia da. Eta egundo horrelakorik! Lehenengo Eusko Jaurlaritzako lehendakariorde eta EAJko diputatu Frantzisko Jabier Landabururen semea, Parisko erbestean jaioa zu, Kolonbiako oihanean galdurik.

Ni, bai! 50eko hamarkadaren bukaeran gure aitak erabaki bat hartu zuen. Gogorra egin zitzaion, baina beharrezkoa zela esan zigun beti: frantziar nazionalitatea harrarazi zigun. Ez zuen nahi gu espainolak izatea. Gorka nire anaiak ere esango zizun hori [ikus Gorka Landabururi egindako elkarrizketa Argiaren 2180. zenbakian]. Are gehiago, euskaldunak izan gintezen, gurasoek hona bidaltzen gintuzten udan. Aitak ez zuen nahi Euskadirekiko harremana hausterik. Pentsatu ere ez. Berak, berriz, frankismoak irauten zuen bitartean ez etortzea erabakita zeukan. Bistan da, konpromiso politikoagatik, Jose Antonio Agirreri leial izateagatik, eta Parisko ordezkaritzari eusteagatik. 40ko hamarkadaren amaieran Europako sozialdemokrazia eraikitzeko lanean Frantzian egindako lagunen bitartez, hango nazionalitatea eman ziezaguten lortu zuen. Ez zen gauza erraza ere! Horrela egin ginen gu frantziar. Bera ez, bera apatrida zen, NBEren estatutuaren arabera. Gure aita ez zen Espainiako enbaxadara joaten, eta frantziarra ere ez zen. Apatrida zen, eta apatrida joaten zen bateko eta besteko herrialdeetan egiten ziren bilkura eta biltzarretara.

Zuen aita, apatrida. Zuek aldiz, Frantziako hiritarrak.

Frantziar izateak mugitzeko erraztasunak eman zizkigun, Euskadira etortzeko bidea ireki zigun. Berehala sartuko zen Francoren polizia gure kontra, Frantziako hiritar ginenon aurka. Espainiak nahikoa eta gehiegi zuen garai hartan Frantziarekin!

Abantaila, beraz.

Baina desabantailak ere baziren txanponaren beste aldean: soldadutzara joan beharra genuen, kar, kar, kar. Aljeriako gerlako garaia, adibidez, oso konplikatua izan zen gure anaia nagusi Xabierrentzat. Aljerren izan zen bi urtez. Gure aitaren heriotzarekin batera itzuli zen Xabier hango gerratik. 55 urterekin hil zitzaigun aita, gazterik, Agirre bezala. Hiru urte izan ziren tartean. Hor ere bada zer kontatu… Tira, berehalako batean hil ziren biak, biak gazterik. Ni unibertsitatean ikasten ari nintzen ordurako. Filosofia ikasketak egin nituen lehenengo, eta Hizkuntzalaritza gero, Sorbonan. Horretan, soldadutzara joateko garaia etorri zitzaidan. Soldadutza egiteko era bat azaldu zen orduan, kooperazio zibila. Haren bidez unibertsitateko gazteek munduko hainbat herrialdetan landu zezaketen beren lanbidea. Baziren ingeniariak, medikuak, irakasleak… Tartean izan nintzen ni.

Kolonbian gertatu zinen zu.

Filosofia irakasle bidali ninduten Bogotako frantses lizeora. Ez alferrik! Laster nintzen bertako unibertsitateekin harremanetan eta, oroz gain, Andeetako Unibertsitatearekin, non antropologia departamentu bikaina zuten. Bertako zuzendariak, [Gerardo] Reichel-Dolmatof-ek –austriarra zen jatorriz– dei egin ninduen bizpahiru hilabeteren buruan: “Ondo ari zara, baina abstrakziotik jaisteko garaia heldu zaizu!”. Nik 23-24 urte izango nituen. “Abstrakzioa”. Gaztea izan! “Proposamena egin nahi dizut. Hara, hemen hizkuntza mordoa dago, oso ezezagunak asko. Hitzen lekukotasuna dugu –onenean, alegia–, baina besterik ez. Zertan ez zara horretan lanean jartzen? Finantzabidea inguratuko dizut”, “ez zait interesatzen, ordea. Ni euskalduna naiz, hizkuntzalaritza ikasi dut, filosofiaren ikuspegitik –hau da, unibertsaltasunetik–, aztertu nahi nuelako gure hizkuntzaren funtzionamendua eta, oro har, gainerako hizkuntzena”, “zoaz eta ikus ezazu”. Dirua eman zidan, erostekoak agindu zizkidan, eta ia ipurdian ostikoz jo ninduen handik irten eta lan hura egin nezan, nik ez nuen-eta horrelako intentziorik.

Ekainean, Bartzelonan, Linguapax saria jasotzeko ekitaldian hiru alderdi azpimarratu zenituen Kolonbiako hizkuntzak aztertzeko eskaria jaso eta mundu horretan barna sartzen lagundu zizutenak. Lehenik, euskalduna zinen, erbesteratuen semea. Bigarrenik, frantziar unibertsitarioa ere bazinen. Hirugarrenik, hizkuntzalaria izateko asmoa zenuen.

Bai. Euskaldun abertzalearen seme izateak hizkuntza balioztatzera ninderaman. Gainera, hizkuntza minorizatua, pertsegitua eta baliogabetua zen garai hartan euskara. Orokueko aldi hartan, nekazari haiekin topo egin eta nire jendearen zoriarekin bat egin nuen nolabait. Indiar haiek hemengo baserritarrak baino askoz ere behartsuagoak ziren, jakina, eta haien hizkuntzak ez zuen euskarak bizi zuen pertsekuziorik, baina gizarte giroan zegoen haien hizkuntzarekiko mespretxua eta gutxiespena. Ilusio bat izan zen.

Ilusio erromantikoa?

Bai, horixe, ilusio erromantikoa. Nik euskara aztertu nahi nuen, hizkuntzaren erroa, hizkuntza mespretxatua sasoi hartan. Frantziako gaztearen ilusioa ere baneraman, jakina. Frantziarrak beti izan dira salbai zaleak, bon sauvage esaten dute haiek, munduaren misterioa haietan balego bezala. Erromantizismo hutsa! Jean Jacques Rousseau, Chateaubriand eta gainerakoak… Gure joeratik kanpo dagoenak halako argitasun bat dakarkigu, haren beharra dugu. Berez, hor ez dago okerrik, baina, batzuetan, halako mistifikazio suerte bat ere badakar horrek, urrutiegi joan nahi denean batik bat. Alteritatea ulertu eta onartu nahi denean gertatzen den erakarpena da. Beharbada horixe gertatu zitzaidan niri. Mistifikazioak harrapatu ninduen neurri batean, nahiz eta ez erabat.

Hirugarren eragilea zure bidean sasoi hartan, hizkuntzalari izan nahia.

Sorbonan irakasle izan genuen Andre Martineten hizkuntzalaritza ere halakoxea zen,  estrukturalista. Hizkuntza, sistema itxi bezala erakusten zen, guztiz egituratua zegoen, guztiz trinkoa zen. Esan dudanez, frantses lizeotik unibertsitatera jo nuen, eta Kolonbiako hizkuntzak aztertzen hasi nintzenean konturatu nintzen Europako hizkuntzalaritzak ez zidala balio. Europako hizkuntzalaritza testu zaharren gainean eraiki zen. Testu indoeuroparrak ziren, literatur testu idatziak. Nik berriz, ahozkotasuna bizi zuten gizarteak nituen aztergai. Kinka horretan, Iparramerikako hizkuntzalaritzara jo behar izan nuen, argi bila. Han bai, egin nahi nuen bidea aurretik egina zuten hizkuntzalari bikainak ziren: [Ranz] Boas, [Edward] Sapir eta beste. Orduan ere, Benjamin Whorf-en filosofia erromantikoa zen nagusi. Alegia, esaten zuen hizkuntzak herri baten kultura eta mentalitatea adierazten dituela.

Pentsamendu horrekin abiatu zinen lanean.

Bai, hango indigena haien hizkuntz egoera ez zen euskaldunena, indiarra ez zen garaiko frantses unibertsitario erromantikoek pentsatzen zutena, hizkuntza ez zen 70eko hamarkadako hizkuntzalari estrukturalistek uste zutena… Ordurako, hizkuntzen arteko harremanaz ari ziren batzuk. Beste batzuk berriz, esaten hasita zeuden hizkuntza ez dela organismo itxi bat, ez esentzia bat ere, prozesu historiko guztiz aldakorra baizik.

Hizkuntza, prozesu historikoa?

Bai. Hizkuntzak animalia espezie baten antza duela esaten da orain, indibiduo bakoitzak bere sistema duela. Idiolektoak, alegia. Hizkuntzarik, izatez, ez dagoela, nork bere estrategiak dituela, pertsona gehienak –edo asko, behintzat– elebidun direla, eta norekin ari garen, hizkuntz sistema aldatu, egokitu egiten dugula. Zalantzarik gabe, horrek gauza asko ulertzen lagunduko digu: zergatik aldatzen diren hizkuntzak, zergatik sartzen diren harremanetan, zergatik mailegatzen dizkioten batak besteari hitzak eta egiturak... Garai hartan, euskara esentzia hutsa –esaterako, zerutik jaitsia ia-ia– zela pentsatzen genuenean, ezin ulertuzkoak zitzaizkigun auzi horiek! Koldo Mitxelenak egindako fonetika historikoko ikerketa haiek eta, Martinet oinarri harturik egin zituenak! Hori aldatu egin da. Gaur egun badakigu hizkuntza ez dela monolito bat, ez eta herriaren izpirituaren ispilu, alemanek horrela pentsatzen zuten arren. Poliki-poliki konturatu ginen “salbaia” ez zela egiaren iturri, euskararen egoera ere ez zela hango hizkuntzena, konparazio posiblerik ez zegoela.

Uste guztiak pekoz gora jarri zitzaizkizun…

Bai. Denborarekin ñabardurak egin nituen, ikasi egin nuen, praktikaren poderioz batez ere, indigena haiekin biziz, haien indarrak eta ahulguneak ulertuz, eta guri erakusteko zutena asko zela ikusiz.

Bidea egin duzula, gero, 1968tik hona. Inork ez bezala aztertu dituzu Kolonbiako talde etnikoen hizkuntzak. Irakurri dudanez, 68 hizkuntza dira han, milioi bat hiztun denera, Kolonbiako 46 milioien artean.

Egoera dibertsoa da, eta konplexua. Dibertsoa, hamaika egoera ezberdin direlako. Hamahiru hizkuntz familia dituzu. Ikaragarria da hori! Tartean, zortzi hizkuntza isolatu, euskara bezain. Ez dago arbolarik, adarrak besterik. Zepak, nahi baduzu, mahatsondoak... Tira, horrela esatera jotzen dugu, metaforak erabiltzera, ulertzen ez dugun errealitatea nola azaldu ez dakigunean. Zientzialari zintzoak badaki ez dakiela. Hurreratzen da, huts egiten du, ez du asmatzen, eraiki duen sistemak ez dio balio… Horrela ohi dabil zientzialaria.

Hizkuntz zepak esan duzu…

Bai, zepa barietate genetikoa. Oso ezberdinak denak ere. Kolonbiako kokapen geografikoari zor zaio aniztasun handi hori. Amerika bien arteko istmoaren irteeran dago Kolonbia eta, beraz, herri guztiak pasatu ziren handik. Haietako asko hantxe geratu ziren. Jatorri barietate handi hori hor dago. Bestalde, dibertsifikazioa ere ez da makala, herrialdea ekologikoki ere oso bariatua da eta hobi termikoz beterik dago lurraldea. Ekuatorearen azpian gaude, batean, eta 6.000 metroraino igotzen gara, berriz, bestean! Hor denetatik duzu: estepa, sabana, bi ozeano, hiru mendikate, oihan tropikalak…

Aniztasuna.

Diren eta ez diren biotopoak ditugu Kolonbian, planetan diren ekologi sistema denak, edo gehienak. Hobi termiko horietako bakoitzean milioika urtez garatu diren gizarteak ditugu, beren hizkuntzak ere garatu eta aldatu dituztenak. Gizakia zer den ikusteko aparteko laborategia duzu. Kolonbia, Kenya, Ginea Berria… Badira munduan zenbait herrialde guztiz ezohikoak, non modu zeharo berezian ikusten den giza garunak duen egokitze gaitasuna, non sistema sinbolikoak sortzen eta aldatzen dituen, enteleguaren teknologiaren asmatze kontzeptualak egiteraino. Entelegua teknologia bat da-eta, azken finean. Horrela,  denbora eta espazioa pentsatzeko modua, izakiak sailkatzeko era, prozesuak eratzeko bidea… guztiz bariatua da eta, ondorioz, giza garunaren zabaltze liluragarria gertatzen da, hizkuntzetan gauzatua.