Gaitz mental guztiak zaizkigu arrotzak. Normaltzat jotzen ez denak ernegatu egiten gaitu. Ezjakintasunez, gaitzetsi egiten ditugu eskuarki. Ez da, alabaina, buru nahasmen askorik izango eskizofrenia baino konprenigaitzagorik. Hitza aipatu orduko, muturreko bi jokaera artean tirabiran den eroa imajinatuko du gehiengoak, zintzo eta halaber gaizto, zentzudun eta hego haizeak jota, zuzen eta oker, bereizi ezinean. Bestela esanda, karga literariotik urrun legokeen Jekyll doktorea, edaberik gabe ere ezustean transformatzen dena. Edo ahotsak entzuten dituen izaki pitzatua, inoizko krimenik lazgarrietarako joera izan dezakeena. Errealitatea, ordea, funts eskaseko aurreiritzi horiek diotena baino arrunt konplexuagoa da.

Eskizofrenikoek ez dute nortasun bikoitzik, ez dituzte ezinbestean ahotsak entzuten, eta, lupa mediatikotik handietsitako kasuak alde batera utzita, ez dira oro har arriskutsuak, beren buruaren kontra ez bada. Bitik bat, bere buruaz beste egiten saiatuko da.

Inor gutxi mintzo da eskizofreniaz. Ez gaixorik, ez haien seniderik. Izan ere, zein elkarrizketatan sar liteke “eskizofrenia krisiak izaten ditut” edo “anaia eskizofrenikoa da” bezalako daturik, ezinbesteko aitortza tonuan ez bada. Zein hizketa klasetan, zein mailatan. Uste baino arruntagoa da, haatik. Uste baino gertuago dago gugandik, ehunetik batek bizi baitu bere baitan. 

Baina zer da zehazki eskizofrenia? Ez dago adostasun erabatekorik, definizioari dagokionez. Ez dago diagnostiko ziurra kolpe bakarrean egiten lagunduko lukeen sintoma-sorta garbi, zehatz eta apartekorik, gaitzari bere-berea zaionik. Horren ordez, zerrenda luzea osatzen duten ezaugarrietatik batzuk izango ditu gaixo diagnostikatuak. Eta zergatik horiek eta ez beste batzuk, ez du beharbada inoiz jakingo. Esku-liburu psikiatriko askotan irakur liteke, bestalde, esklusioz diagnostikatzen dela, epe luze xamarra behar dela, erraz sei hilabete, medikutan hasi eta ondorio horretara heldu artean. Epe horretan, gainera, eldarnioak, deliriumak eta haluzinazioak eragin ditzaketen beste hainbat kausa eliminatu beharko dira hasteko eta behin. Besteak beste, tumorea, plaken esklerosia, depresio psikotikoa, egoera maniatikoa edota nahasmendu bipolarra.

Izatez, zaku zabala da eskizofrenia. Azpi-multzo parea baino gehiago eta azalpen argirik ez duten arazo psikotiko franko hartzen ditu bere baitan; kasu, jokaera, patroi eta istorio mordoa: antzeman ere egiten ez zaionetik hasi eta, errealitatearekiko lotura galduta, gizarteari bizkar emanda bizirauten duenera arteko aldaera guztiak. Hona hemen adibide bat, ezer orokortzeko asmorik ez lukeena.

Protagonistak, dei diezaiogun Xabier, 18 urte zituen lehen krisiak ezgaitu zuenean. 43 ditu orain. “Oso gogoan dut egun hura”, azaldu digu haren arreba gazteagoak, Argiarako narratzaile lanetan jarrita. “Saninazioetan izan zen, Rock Radical Vasco delako garai hura bete-betean bizi genuela. Anaia zaharrena zeharo kezkatuta heldu zen etxera, Xabierren portaeragatik harrituta”. Bi anaiek urtebeteko aldea dute eta lagun-talde berekoak dira. “Hark botatako hitz zehatzak erabiliz, ‘mongolitoa’ balitz bezala gelditu omen zen, hantxe plazan, festaren erdian. Handik gutxira gure izeba erizaina etorri zitzaigun etxera, psikologo bat lagun zuela. Niri, 14 bat urte izango nituen orduan, etxe horretatik ateratzea komeni zitzaidala esan ziguten”.

 Arreba –dei diezaiogun Idoia–, kolonietara bidali zuten, beraz. Xabierrek, berriz, Donostiako Ospitale Psikiatrikoan pasatu behar izan zuen bolada. Handik aterata, Gizakia Helburu erakundera jo zuen, orduko usteen arabera, bere nahasmenduaren kausa droga zaletasuna izango zelakoan. “Izan ere, asko hartzen zuen anaiak –jarraitu dio kontaketari Idoiak –, eta oraindik ere horixe du bizi-poza”.  Hala ere, inortxok ere ez zuen panorama garbi, “psikosia eta antzekoren bat ere ikusi nuen paperen batean idatzita. Ni, harri eta zur, izen bereko filma burutik ezin kendurik”.

Urte batzuetan ziklikoa bilakatu zen Xabierren portaera. Udazkenean Gizakia Helburuko programari heltzen zion. Negua nahiko txukun pasatzen zuen, tarteka lana ere eginez. Sanferminetan, ordea, berriro hasten ziren komeriak. Zeharo aztoratuta itzultzen omen zen handik, eta halaxe pasatzen omen zuen udaldia.

“Egoera erabat zailtzen zenean, okerrak egiten hasten zenean, bidali egin behar izaten genuen etxetik. Esate baterako, labana hartzen zuenean. Ez genuen uste gure kontra hasiko zenik, baina egoera bera beldurgarria zen. Krisialdi horietan geu ginen gaiztoak harentzat, bere etxekoak, eta bereziki ama. Amaren kontra zuen dena, sekulako obsesioa. Amak gehiago ezin zuenean alde egiteko eskatzen genion. Aita baztertu egin zen apurka, arduratzeari utzi zion. Oso zaila da horrelako pertsona batekin bizitzea, oso maitea izanagatik ere. ‘Ezin diagu aguantatu, ingresatu egin behar duk, ospitalera joan behar duk’ esaten genion”. 

Droga munduan dezente sartu zen Xabier. Gehientsuenak kontsumitu zituen, Idoiaren hitzetan, “heroina, speeda, kokaina konturik ez diot entzun, eta porroak. Azken hauek oso txarrak zirela esaten zigun”. Ospitalean ingresatzen zutenean, ordea, abstinentzia sindromerik ez zioten aurkitzen.

Gaitza konprenitzen hasi zirenekoa

Behin, Marokora haxix bila joan eta amabirjina ikusi zuela esanez heldu zen handik bueltan. Odol urdinekoa zela ere esan izan zuen gerora, krisialdi betean. Eneko Aritzaren oinordea zela, eta prest agertzen zen gainera, frogatzeko. Esate baterako, eskumuturrean ebakia eginda, odola agertu zedin, odol urdinekoa zela ikus zezaten ondokoek. Garai hartan, Donostiako Ospitale Psikiatrikoan ez ezik, Arrasatekoan ere ingresatu zuten. Idoiak gogoan duenez, orduan hasi zitzaizkien eskizofrenia aipatzen. “Drogadikzioa beste plano batean gelditu zen. Anaia zoratuta zegoela esaten hasi zitzaizkigun, eta onartu egin behar genuela bere eromena”.

Zaila da hori, ordea. Idoiaren azalpena baliatuz, “gaixo dagoen pertsonari begiratzen zaionean, pertsona bera da osotasuna, gaixotasuna ondoan duen zerbait da. Pertsona alde batetik eta gripea bestetik. Gaixoa batetik, eta minbizia bestetik. Guk Xabier eta gaixotasuna bat eginda onartu behar genituen, bere izatetik bereizi ezin dena bezala. Baina onartze horrek etsipena ere badakar. Borrokatu egin nahi duzu anaia ondo ikusteko. Eginahalak egiten dituzu. Urte mordoa behar izan genuen onarpen horretara heltzeko. Eta bera, Xabier, ez dut uste oraindik onarpen horretara heldu denik. Amabirjina benetan ikusi zuela, bere baitarako benetan aurrez aurre izan zuela sinetsi genuenean hasi ginen zer gertatzen ari zitzaion konprenitzen”.

Erorialdiak

Gaixotasunak duen alderdirik latzenetako bat legea da Idoiaren ustez, sistema bera. “Krisiak ikusi egiten dituzu etortzen. Badatozela badakizu, eta ezin duzu ezer egin. Zure irudipena besterik ez bada, frogarik ez baduzu, ezin duzu gaixoa ingresatu dezaten eskatu. Inork ez dizu kasurik egiten, ez bada epailearen aginduz, baina epaileak ez du ezer egingo salaketarik ez badago. Ezin duzu zerbitzu sozialetara jo, arriskutsua ez den artean. Arazoa zeurea da dena”. Xabierren familiak gizarte-laguntzailearen bidez nahi izaten zuen salaketa bideratu, “ez guk jarrita”, nabarmendu du Idoiak, “Xabierrek ikus baitezake salaketa, eta hori besterik ez zuen behar, guk salatu genuela jakitea”.

“Hura ingresatu nahia ez zen haren beldur ginelako –jarraitu du–, baizik eta babestu nahi genuelako, eta baita jendea ere. Xabier oso kalekumea baita, beti kalean, beti jende artean. Kalean bizi da eta kalea bizi du”.

Azken krisialdian aizkora eskuetan zuela irten zuen herriko plazara. Jende askok ikusi zuen horrela –3.500 biztanle inguru dituen herri batean bizi da–. “Itsusia da horrela esatea, baina hura salbazioa izan zen”, diosku Idoiak. “Egoera bere onera etor zedin ertzainak etorri ziren, eta horren ondorioz epaileak Xabier ingresatzeko agindua eman zuen. Gero okupazio-terapian hasi zen, eta berriro medikatzen. Terapian dagoen bitartean amak ordu batzuetako bakea du. Bestalde, Xabier askoz zainduago dago, familiakoek ez ezik okupazio terapiako kide eta laguntzaileek kontrolatzen dute, eta hori ona da”.

“Pentsa liteke, bestalde, Xabier biolentoa dela, beldurra eman dezakeela”, argitu digu arrebak. “Eta ez da inondik ere. Gogo handiago izan dut nik hari min ematekoa, hark niri ematekoa baino”.

Medikazioa

Nahasmena hasi zenetik hona, hamar urte on egin zituen Xabierrek. Eman zioten botikak on egiten zion, odol analisiak egiten zizkioten, eta horien bidez hartzen zituen drogen kontrola ere eramaten zioten. Udalak garbitzaile lanetan jarri zuen. Kasik nostalgiaz gogoratzen du bolada hura Idoiak. “Halako batean kendu egin zioten botika hura, eta akabo. Gibela kaltetzen omen zuen”.

Orain hartzen duen botikak sekulako ezinegona sortzen dio, eta jateko gogo ikaragarria, ezin inola ase. “Medikamentu batzuek sekulako dardara jartzen dute, oinak ezin geldirik eduki. Nabarmena da gainera. Eskizofrenia duen ezagunen bat seko puztuta ikusten duzunean badakizu, botikak hartzen hasi dela, berehala jabetzen zara hori ez dela gizentze normala”.

Medikamenturik gabe, ordea, arrunt okerrago. “Oso gogorra da haientzat horrela bizitzea, ondorio txar horiek denak pairatzea, baina botika horiek gabe berehala hasten dira paranoiak eta gainerako sintomak”. Ez dago, oraingoz, besterik.

Idoiak, zaintzaileek eta buru gaitzetan adituek esango luketen bezala, Xabierri asko lagunduko lioke lanak. Ez du, ordea. Amak ditu harekiko ardura guztiak. Haren zaintzarik gabe ezingo luke aurrera egin. Izatez, ez du ezta laguntza ekonomikorik ere, dependentzia legeak ez baititu horrelako kasuak bere baitan hartzen.