Ertz ugari du Francisco Escuderoren figurak. Donostiako Kontserbatorioko zuzendari eta katedratikoarena. Konposizioan, harmonian edota pedagogia mailan bide ezezagunak urratu zituen ikerlariarena. Gure hizkuntzak musikaltasun aparta duela nabarmendu zuen euskaltzale eta abertzalearena. Noski, sortzailearena, eskola sortu nahi izan zuen musikari berritzailearena. Haren hitzak erabilita, ez zelako “do re mi fa sol” egitera mugatu.

Hizkera propioa sortzea izan zuen beti helburu. Haren seme Francisco Maria Escuderok urteurreneko ekimenen batean gogoratu duenez, kezka berezia erakutsi zuen zentzu horretan. Bere obrek “Escudero kutsurik” ba ote zuten galdetzen omen zien sarritan konfiantzazkoei; zerabilkien lengoaia berea ote zuen.

Bere obra esanguratsuenek folklorea eta tradizioa izan zuten oinarri eta abiapuntua. Alabaina, Usandizagak edota Guridik berak baino urrunago jo zuen ausarki. “Herri kantek sortzeko balio didate, ez harmonizatzeko”, argitu zuen inoiz.

Ez zituen forma musikal laburrak gutxiesten, baina eskema handietara jotzen zuen kasik erremediorik gabe. Esan nahi bata, oratoriora, baletera, kantatara edo operara.

1987an, maisuak bere ordura arteko ekarpenaren errepasoa egin zuen Argian. Gozo gabe ageri zen garai hartan. Etsita, ingurune hurbilean babes eza sumatu zuelako. Eta zapuztuta, Euskadiko Orkestrak zeraman politikagatik; bertako obrak atzerrira zabaldu beharrean, Beethoven, Mozart eta beste konpositore sobera ezagunen obrak hobesten zituztelako. 1990eko hamarraldian atera zuen arantza, besteak beste Donostiako Zilarrezko Domina eta Zarauzko Urrezkoa jaso zituenean.

Horra Escuderok berak hedabide honi emandako azalpenak, bere zenbait obraz.

Dantzari baten ametsa (1945), baleta.
“Dantzari baten ametsa, Itziar, Fantasia geosinfonikoa… Horiek pittin bat txikiak dira nire errepertorioan. Ez dira horren txikiak, baina txikiak dira. Barkatzen ez dudana da gure musikaldirik garrantzitsuenetan Hileta bezalako obrarik ez jartzea, gure musikaren zabalkundeari mesede kaskarra egitea da”.

Hileta (1952), oratorioa.
“Euskararen ghettoa puskatu zuen, Xabier Lizardiren Bihotzean min dut dela medio. Lehenengo aldia zen frankismora ohitutako antzoki batean euskaraz kantatzen zela [1955ean estreinatu zen Bilboko Buenos Aires antzokian]. Uste zuten gauza arrunta izango zela, zortzikoren bat, Euskadirentzat ez zuela ezer suposatuko. Egur ederra jaso zuten euskara lurperatu nahi zuten guztiek. Euskal oratorio unibertsal bat, gure herria zer zen islatzen zuena eta europar zentzuan egina. Madrilera eraman zutenean boikot modukoa egin zioten”.

Arantzazu (1955), poema sinfonikoa.
“Arantzazuko Benedicta zer den islatzen dut hemen. Gainera, euskaldunaren espiritu Inaziotarra ere eman nuen hor. San Inazioren etorrera kontatzen dut, handikiro. Eta aurretik gertatutako gerra, Oinaztarren eta Ganboatarren arteko liskarrak, Arantzazuko paisaia latza. Baltzategi artzainari Amabirjina agertu zitzaionekoa… Hori guztia dago jasoa”.
Bartzelonan estreinatu zen, Kataluniako Musika Jauregian, 1959an.

Biolontxelo eta orkestrarako kontzertua.
“Espainiako Orkestra Nazionalaren enkarguz sortua da. Obra konplexu xamarra da, neroni ere irudikor xamarra bainaiz. Kontzertu hau, bere forma eta sonoritatean, bakarra da, tonu laurdenetan idatzita baitago. Modernitatea erabatekoa izanik ere espresiboa da. Biolontxeloak daukan hizkerak erabat anplifikatzen du bere jatorrizkoa, bere jotzeko modua, bere natura. Lehen sekula aditu gabeko soinuak ateratzen ditu”.
1972an estreinatu zen Madrilgo Teatro Real antzokian.

Sinfonia sakratua (1972), poema sinfonikoa.
“Obra hau zaila da deskribatzen. Pasioan, letra hartu eta letra hori koroan jarriz gero, berehala lortzen duzu girotzea. Letraren indarraz, egoeraren indarraz. Orkestratzea pittin bat menderatzen baduzu ere lor liteke pasioa, baina esaten badizute ez dagoela perkusiorik, eta tronpetarik ere ez, esaten badizute oboea eta fagota besterik ez dagoela… estutasunean jartzen zaituzte. Nire obrarik onenetakoa dela uste dut”.

Euskal Herriaren Salmoa (1980).
“Eusko Jaurlaritzaren enkarguz sortu nuen. Euskal Herriaren batasuna, bakea eta anaitasuna sinbolizatzen ditu… Egunen batean iritsiko da hau guztia. Iritsiko ahal da! Karmelo Iturriak eta biok sortu genuen baina ez da Idatzi sainduetatik ateratako salmoa, salmo abertzalea da. Testua sortu genuenean, salmo baten indarra nahi genuen, herri baten uste sendoa eta herri honen historia ere bere baitan izango zituena. Espiritualtasun handiko obra da. Euskadiren izaera oso ondo islatzen duela uste dut”.

Gernika (1985), opera.
“Bigarren opera hau konposatzea errazagoa izan zen, gerra gertutik ezagutu bainuen. Pertsonaiak neuk asmatuak dira. Horrela sortu zen adinik gabekoa zen Gernika, bere etorkizuna aurrez ikusten zuen emakume gaztea. Bonben pean hil zen euskalduna. Heriotzarekin amaitzen da opera. Horregatik, oraindik ere, ia errespetu falta iruditzen zait funtzioaren amaieran txaloa jotzea. Ez baita txalogarria, negar egitekoa baizik”.

Libretoa Augustin Zubikarai eta Karmelo Iturriarekin batera osatu zuen. 1987an estreinatu zen Bilboko Arriaga Antzokian, Gernikako bonbardaketaren 50. urteurrenaren karietara.

Musikaren irakaskuntza profesionala izan zuen ogibide nagusi. Bere eskoletatik 34 musikari belaunaldi iragan ziren, 4.000tik gora ikasle.

Donostiako Kontserbatorioko zuzendari zen garaian, txistuaren eta eskusoinuaren balio akademiko ofiziala lortu zuen.