Usurbilgo kaskoan ez ezik, udalerri osoan topa genitzake baserri eta bestelako eraikuntza eder ugari. Kale Nagusian jalgi da San Salbador eliza, arkupe deigarri eta kanpai-dorre garaiarekin. Talaia paregabea dirudi, herrian nabarmen. Bere aldamenean dago Saroe jauregia, XVII. mendean eraikitako barroko estiloko jauregi bikaina. Fatxada landua du, apaindua, balkoi, leiho, armarri ikusgarri eta sarrerako bi arku dotoreekin. Lorategi ederra igartzen zaio atzealdean; ezkerraldean, berriz, Ondasun Kultural izatea aitortzen dion plakatxoa dago. Harro. Ez da gutxiagorako, Gipuzkoan bere estiloko eraikuntzen artean luxuzkoenetakoa baita Saroe.

Elizaren aurrealdeko plazatik igaro behar da Usurbilgo arkitektura tradizionalenaz gozatzeko. Sailkapen horren barruan kokatu daiteke usurbildarrek Potxoenea ezizenez ezagutzen duten etxea, jatorriz Arrillagaenea. Kale-baserri txikia izan zen, lurrik gabekoa. Karkaba estu batek banatzen du Elizaren hormatik. Eraberritutako eraikina da eta Udalak Kultur Etxe bihurtu du orain gutxi. Eraikin bitxia da, iragana eta oraina, tradizioa eta modernitatea bikain uztartzen dituena. Dema plazara begira dagoen etxaurreari betiko itxura mantendu diote, aurpegi garbiketa sakona egin ostean; atzealdea berriz, arkitektura minimalistaz jantzi dute.

Landa lurretan barrena

Hiribildua atzean utzita, Kalezaharrera –Belmonte auzoan, Usurbilgo jatorrizko hiribilduan– bidean, Artzabal baserri-monumentuarekin egingo dugu topo, parke eder baten erdian. Itzelezko obra egin zioten 2008an, baina jatorrizko egurrezko egitura eta materialak mantentzen ditu. Beheko solairuan ezkaratz polita dauka, Usurbilen gaur irekia gelditzen den bakarra. Horren balioa aintzat hartuz monumentu izendatu du Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak. Artzabal XVIII. mendeko eraikina da, bere garaikoen artean aipagarrienetakoa. Egun, Gure Pakea jubilatuen egoitza dago bertan.

Kalezaharreranzko bideari jarraituz, mendian gora artaldetik artaldera jauzi eginez, Ibarrola Haundi baserrira iritsiko gara. Donostiako kostaldeko bista ederrez gozatzeko parada dago bertan. Baserria bakar-bakarrik zegoen lehen, baina egun Ibarrola Txiki nekazaritza-turismo gunea dauka aldamenean. Ibarrola Haundi XVI. mendean zaharberritutako dolare baserria da, inguruotako baserririk zaharrena. XIV. mendean herria sortu zuten etxeetakoa ere bada. Eraiki zen garaiko neurriak eta egitura ia osoa mantentzen ditu, eta monumentu izendatu dute duela gutxi.

Herrigunetik haratago

Oria ibaia zeharkatuz, Usurbilgo beste muturrera, Urdaiagako auzora, abiatu behar da XV. mendeko beste eraikuntza bat ikusteko. Ez da erraz aurkitzen, baina inguruko baserriren batean galdetuz gero, edonork ezagutzen du haranaren erdian dagoen harribitxia. San Estebango ermitaren magalean, Leizekalde parkearen ondoan dagoen jauregi hau jentilek egina dela zioten zaharrek, eta gaur oraindik horixe sinisten dute hain zahar ez direnek ere. Lau horma sendo ditu, 1,10 metroko lodierakoak. Oso leiho gutxi ditu, eta txikiak gainera. Hau ere eraberritua izan denez, beste leiho batzuk ireki dizkiote eraikinari, baina ikus daiteke oraindik Iparraldeko fatxadan, bigarren solairuan, dagoen leiho trilobulatu bat. Hormak XV. mendearen bukaeran egin bazituzten ere, barruko egiturak galdu egin zituen, beharbada sute edo suntsitze batengatik. Gaur duen zurezko egitura XIX. mendekoa da. Ondasun kultural gisa kalifikatzeko hasierako txostena egina dauka.

Herrigunetik bi kilometrora dago Aginaga auzoa, eta han, Aitzondoaren magalean, Oria ibaira begira, Usurbilgo baserri ederrenetakoa, Arrillagaundi (ziurtatu ezazue txakur zaintzaileak lotuta daudela). XVI. mendeko baserria da eta Ondasun Kultural izendatutako monumentua. Zurezko egitura bikaina dauka, elementu guztiak zenbaki erromatarrez markatuta. Año 1740, irakur daiteke ganbaran. Duela zortzi urte berritu zituen familiak etxaurrea eta teilatua, hasiera bateko itxura berreskuratzeko asmoz. Gaur, Arrillagaundin baserri tradizionalaren jarduera mantentzen da.