“Umezurztegian, goseak oinazea zekarkien oraindik Oliverri eta lagunei: egunean burruntzali bete ahi besterik ez zieten ematen, jaiegunetan ezik, orduan ahiarekin batera ogi zatitxo bat ere ematen baitzieten. Handik hiru hilabetera haurrek janari gehiago eskatzeko ausardia bildu zuten eta, zotz egin ondoren, Oliverri egokitu zitzaion eskaera egitea. (…) Mutikoa astebetez gela hotz eta ilun batean giltzaperatu zuten; hantxe eman zituen egunak eta gauak, garrazki negarrez. Soilik jangelan lagunen aurrean jipoitua izateko uzten zioten gelatik irteten”. Pasartean aipatzen den Oliverrek Twist du abizena, eta hitzok Charles Dickensek idatziak dira. Eta horixe da, oro har, zinemak edo literaturak sehaska etxeez edo haurrentzako erruki etxeez eman duten eta gehienok jaso dugun irudia. Eva García Magriñák, aldiz, Fraisoro etxearen historia Fraisoroko amak, Fraisoroko haurrak liburuan jaso du. Errealitate gordina islatu du, baina tragedia horiek beste modu batera tratatzen hasteko oinarriak ezarri zirela ere azaldu du.

1900ean Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintzialak 20.000 pezetako dohaintza egin zuen sehaska etxe berria eraikitzeko. Hori baino lehen, gehienetan pobreziak bultzatuta abandonatutako haurrak Gipuzkoako tornuetan uzten zituzten –komentuetako atarian haurrak modu anonimoan uzteko erabiltzen ziren ate birakarietan, alegia–, eta 1844az geroztik, Gipuzkoako Foru Aldundia arduratzen zen espositoez –instituzioen esku geratzen ziren haurrak–. Baina inude sarea ez zen nahikoa, baliabideak ere ez, eta haur horien heriotza tasa izugarria zen. XIX. mende bukaeran haurrenganako kontzientzia aldatu egin zen: haurren osasuna eta eskubideak babesteko mugimendua abiatu zen. Gipuzkoako administraziora ere iritsi zen espositoen alorra hobetzeko nahia, eta aurrezki kutxaren laguntza funtsezkoa izan zen.

Haurren (eta amen) etxea

Zizurkilgo Fraisoro etxeak 1903ko udan zabaldu zizkien ateak Donostiako tornuan zeuden 40 bat umeri, eta beste 14.000 haur inguru pasako ziren handik 1994an zentroa itxi zuten arte. 1913an tornuak desagerrarazi zituzten, abandonuak errazten zituztelakoan. Haurrak Donostia eta Tolosako ospitaletako amatasun geletatik zetozen. Bestela, atarian entregatu behar ziren. Urte horretan, amatasun gela prestatu zuten sehaska etxean bertan, baina berehala txiki gelditu eta 1921ean ama etxea eraiki zuten bestearen alboan.
Eva Garcíaren helburu nagusietakoa emakume horien errealitatea azaleratzea izan da: “Familiaren babesa izan zutenek ere, oso egoera gogorra jasan behar izan zuten kanpoan, gizartean”. Ama horien profil jakinik ez du ematen: “Denetik zegoen. Baziren prostituzio mundutik zetozenak eta egoera marginalean zeuden emakumeak, baina ez ziren gehiengoa”. Askok besterik gabe senargaiekin harremanak izanda bukatzen zuten Fraisoron. Eta baziren senitartekoek edo nagusiek behartutakoak ere.

Kanpoko eta barruko inudeak

Haur jaioberrien elikadura funtsezkoa zen haien biziraupenerako. Esne artifizialak heriotza tasa handitzen zuela ikusi zuten berehala, eta, beraz, inudeek haurrei bularra ematea zen egokiena, kanpoko nahiz barruko inudeek. Gainera, edoskitze naturalak sortzen duen lotura afektiboak errazten zuen haurra bularra eman zion amarekin edo inudearekin gelditzea.

Kanpoko inude gehienak baserrikoak ziren, haur biologikoa galdu berriak eta, horregatik, edoskitzeko egoera aproposean zeudenak. Inudeek diru saria jasotzen zuten. 1916an hileko 26 pezeta ordaintzen zieten haur jaioberriei bularra emateagatik, eta haurrek adinean aurrera egin ahala, gutxiago; hala, 5-6 urteko haurrak zaintzeagatik 10 pezetakoa zen soldata.

Barruko inude gehienak haurra Fraisoron bertan edo ospitalean izandako ama ezkongabeak ziren. Administrazioak debalde ematen zizkien erditze ospitalarioa eta haurraren geroko gastu medikoak eta diru-laguntza ere eskaintzen zien. Ordainetan, ama etxean erditzeaz gain, haurra bi hilabetez edoski behar zuten. Epea pasata, gehienek Fraisoro uzten zuten, baina baziren etxera bueltatu nahi edo ezin zutenak. Haiek inude moduan geratzeko aukera zuten eta, mantenuaz gain, soldata jasotzen zuten. Fraisoron sartu ahal izateko, gipuzkoarra izateaz gain, baliabide ekonomiko mendrekoa izan behar zuen emakume haurdunak. Baldintza hori betetzen ez zutenei bertan egoteko aukera ematen zitzaien, mantenu gastuak ordainduta. Ohorezkoak edo pagatzaileak zeritzen eta besteekiko pribilegioak zituzten, esaterako, bakarkako gelak. Fraisorora joateko, arrazoi ekonomikoez gain, sarritan arrazoi “sozialak” zeuden seinale. “Emakume oso gutxik zuten independentzia ekonomikoa”, dio Eva Garcíak, “eta senargaiak eta, batez ere, aitak erabakitakoari men egitea beste erremediorik ez zuten izaten”.

Haur batzuk kanpoko inudeen edo amen eskutik irten ziren Fraisorotik. 1940an, esaterako, 28 haur irten ziren amarekin, eta beste 48 inudeekin. Gerora inude batzuek haurrak seme-alabatzat hartzen zituzten praktikan –haur biologikoak zituztenek espositoak ofizialki adoptatzeko aukerarik izan ez arren–, baina beste batzuek atzera sehaska etxera eramaten zituzten.

Haur kopuru gehien 1923an bildu zuen Fraisorok: 333 guztira. 1930eko hamarkadan kopuru hori ez zen 200dik jaitsi, eta 1976. urtera bitartean urtero 100dik gora haur pasa ziren handik. Erditze kopururik handiena, aldiz, 1948koa izan zen. Urte hartan 76 haur jaio ziren Fraisoron eta gainerako urteetan kopurua 50 inguruan ibili zen. 1960tik aurrera nabarmen egin zuen behera eta 1968az geroztik ez zen erditzerik izan, kanpoko ospitaleetara eramateko joera nagusitu baitzen.

Espositoen heriotza tasari dagokionez, Gipuzkoako erakundearen datuak oso onak ziren, inguruko inklusetakoekin alderatuta. Amarekin sartu ziren haurren heriotza tasa %0,7koa izan zen 1943an, eta amarik gabe iritsi zirenena, %26,1ekoa. Bizkaiko inklusako datuak parekoak ziren. Baina Araban amarik gabeko haurren %44 eta amarekin iritsitakoen %63,6 hil zen urte hartan, Madrileko inklusan bezalatsu.

“Luxuzko” etxea baztertuentzat

Fraisoro, inguruko inklusak baino hobea zela esan nahi al du horrek? Fraisoron sartutako amen jatorriak ere antzeko ondoriora eraman gaitzake, probintziaz kanpokoak zirelako. 1930-1950 urteetan soilik amen %64 ziren gipuzkoarrak; %13,9 nafarrak ziren, %4,6 Bizkaitik etorritakoak, %2 Valladolidekoak eta beste %2 Frantziako Estatukoak.

Askok goraipatu zuten Gipuzkoako Foru Aldundiaren zerbitzua, esaterako, Jose Maria Salaverria idazleak. 1910ean ABC egunkarian argitaratutako artikulu batean, Fraisoro jauregitzat zuen. Bere esanetan, sehaska etxea bisitatzen zuten jaun askok beren seme-alabak hantxe uzteko eragozpenik izango ez luketela zioten. “Marmola, iturriko ura, airea eta argia, xukadera garbiak, estukozko zoruak, horma bernizatuak; dena da garbia, aberatsa, oparoa eta bikaina Gipuzkoako Sehaska Etxean”.

Baina artikuluak aurrera egin ahala, idazleak eraikina albo batera utzi eta haurrei erreparatzen die; “oinazearen seme-alabak” dira harentzat. Amaitzeko, haur horientzat etorkizunean erruki bihozberagorik egongo ote den galdetzen dio bere buruari, ez ote den errukitsuagoa haurrei oinazea biziarekin batera kentzea, horrela bizitzera kondenatzea baino.

Baina, haien onerako, Gipuzkoako Foru Aldundia ez zen uste berekoa. Eva Garcíak dioenez: “Dena ez zuten ondo egingo, gaur egun psikologian dugun ezagutza ere ez zuten, mugatuta zeuden”, baina, oro har, instituzioen, sendagileen, Karitateko alaben, eta han aritutako langile gehienen borondatea goraipatzen du, beti ere amen, haurren eta adopzio familien eskubideen arteko oreka zailean. “Nahiz eta perfekziotik urrun egon, garai hartako gizarteko izaera erlijiosoa ere kontuan izanik, nire ustez, txukun samar kudeatu zituzten zeuzkaten baliabideak. Arazoa ez zegoen Fraisoron, arazoa gizartearena zen, Fraisoron ezkutatu nahi izan arren”.