Bi estrainaldi egun eta ordu berean: batetik, Euskararen jatorria: Enigma europar bat dokumentalarena, eta bestetik, “Gartxon eta Hildakoen Harana” filmaren estreinaldia. Bidegurutze ederra. “Susto o muerte” abisua jaso eta, zalantzarik gabe, “muerte” aukeratuko nuen bezala, “egia ala enigma” gaztiguaren eskakizunari ere “enigma” erantzungo nioke nik. Mendetan zehar bizirik dirauten enigmek izaten duten edertasun anbiguo horrekin, niri ere bai euskara Europako hizkuntza zaharrenetakoa dela eta bere jatorria ezezaguna dela esatea gustatzen zait. Horrek nekatu behar handia aurrezten dit. Eta gauza ederra izaten da arrasto misteriotsu bat uztea airean. Tira, euskararen jatorria zein den jakiteko kemen nahikorik gabe harrapatu ninduela asteazken hark. Beharbada, ostirala izan balitz. Hori aitzakia. Bigarren aukerari buruzko informazioa biltzen saiatu nintzen orduan: “Gartxon eta Hildakoen Harana”. Memoria historikoaren aldeko fantasia epikoaren aitzindari eta gailur izan diren filmen jarraipen-lana. Mundu guztiko haur, gazte eta adin guztietako ikusleak liluratzeko moduko beste trilogia baten lehen atala. Gartxon gizakia, memoria historikoa berreskuratzearen aldeko ikur bihurtuta, auzipetuen aulkian esertzen da, Itzalaren konkistaren garaiko krimenak ikertzeagatik prebarikazioa egin zuelakoan, beste hainbat arrazatako Manos Limpias, Falange Española de las JONS eta Libertad e Identidad elkarteetako jaun ilunak salatuta. Baina istorioan murgildu ahala, keinuz beterik dagoela ohartuko gara: hor dago Erresumaren Gobernuak izendatutako adituen batzorde bat, Hildakoen Haraneko ugazabaren gorpuzkiak handik ateratzeko proposamena adosten duena; hor dago Hildakoen Harana Babesteko Elkarteko abokatua; hor dago Fernando Aramburucopulos azti germaniarra; hor dago Jaurlaritza Errioxar inperioarekin negoziazioak apurtuz... Baina errealitatea fikzioa baino askoz areago doa. Munduko edozein gizarte aurreratuk lotsatu beharko luke, lotsa izugarriz, lotsa historikoaz, eraman-ezineko moduan lotsatu beharko luke Francisco Franco diktadore jatorrak bere buruaren distiraren alde eraikitako Hildakoen Harana bezalako genozidioaren eta gizateriaren aurkako krimena ospatzen duen leku lotsagarri monumental horren aurrean. “Hemen axola duena langabezia da, ez Franco”, aitortu du haren alaba Carmen Francok. Eta errukitasunaren ahotik bota dituen hitz horiek, ikusten da, aita bezain solidarioa eta arduratsua dela erakusten digute. Langabeziaren datuen aurrean bere kezka larria azaldu zuelako aitak, beti. Horregatik, familiaren atsedenerako eta meditaziorako enpresan jarri zituen lanean milaka errepresaliatu politiko. Praktiketan hartu zituen, bale, baina araupean, Lanaren bitartez Zigorrak Luditzeko Patronatu Nagusiaren araupean hain zuen ere, eta hil arteko luzapenaz. Ez ikustea erabaki nuen azkenean. Hirugarren bide bati heltzea erabaki nuen. Azkenean, Donostiako Mintzodromora joan nintzen, gauez, Euskararen Nazioarteko Eguna ospatzeko. Gerra Zibilean fusilatutako guztiak eta ni jarri ginen lauzpabost laguneko taldeetan banatuta, eta heriotza erregistrorako tramite oro gaur egun euskaraz egiteko daukagun aukeraren inguruan mintzatu ginen, besteak beste, berriketa lasaian kafe bat hartuz (kafeak ez omen die fusilatuei lorik kentzen). Eta oso pozik agertu zitzaizkidan denak, noski, fusilatuak izan ondoren, nahiz eta euskaldun zaharrak izan, nahiz eta euskaraz ikasten ari, euskaraz aritzeko aukera oso-oso gutxi dituztelako.