Aitzina, euskal gizartea, gutxienez herri txikietan, etxearen inguruan egituratzen zen. Xalbador Urepeleko bertsolariak zioenez, etxeak eman dizkigu euskaldunoi izena eta izana. Nafarroa Beherean, etxe bakoitzak bere hilbide edo elizabidea zuen, alegia, etxetik elizarako eta beraz hilerrirako bidea, hilerria elizaren inguruan kokatua baita ia herri gehienetan.

Ehorzketa egunean, familiak eta auzoek lagunduko dute hildakoa elizaraino, delako hilbide hori jarraikiz. Elizabidean aurkitzen den lehenbiziko etxea da lehen auzoa eta alderantzizko norabidean lehen etxea berriz, bigarren auzoa. Lehen auzoak funtzio berezia du hileta ospakizunen antolaketan, baita bizitzaren gorabehera gehienetan ere. Bataioak, jaunartzeak, ezteiak, baserriko lan dorpeak, baina baita istripu eta ezbeharrak gertatzen direlarik, lehen auzoaren laguntza izaten da beti. Bada, heriotza bat gertatzen denean etxe batean, lehen auzo hori abisatu eta berak jarriko du martxan “protokoloa”.

Lehenik, herriko apaizaren ikustera joango da heriotzaren mezuarekin eta gurutzea eramango du elizatik hildakoaren gelaraino. Bitartean, etxekoek gorpua txukunduko dute, jantzi garbiak jarriko dizkiote –sarri gorbatarekin, gizonezkoa izanez gero– eta gela apainduko dute: loreak, amabirjinaren irudia eta, noski, ohearen aldamenean lehen auzoak ekarritako gurutzea finkatuko dituzte. Gorpua ohean mantentzen da, hileta aurretik bere azken loa etxean egin dezan. Duela gutxi arte, gelako mirailak estali egiten ziren mihise batekin. Ziur naiz oraindik herri batzuetan mantentzen dela ohitura bitxi hori. Halaber, leihoak itxi egiten dira jendeari erakusteko zerbait gertatu dela etxean, eta bide batez, hildakoari zor zaion errespetuagatik.

Lehen auzoak, bigarren auzoaren laguntzarekin, jendea ohartaraziko du, loreak eta kutxa enkargatuko ditu, hil-mezua egunkarietan agertaraziko du eta beste lau auzori eskatuko die zerraldoa eramateko ehorzketa egunean. Adibide bat ematearren, duela 40 bat urte, Bidarrai herrian, lau gizonek oinez eta bizkarrean eramaten zuten zerraldoa etxetik elizaraino, hileta egunean. Herri txikiak izan arren, baserri sakabanatuek eremu handiak hartzen dituztenez, maldan gora eta behera batzuetan lau kilometroko hilbide luzeak egiten zituzten, kirol lehiaketa neketsuen pare. Herri txikiak, baserri koskorrak, eremu aldapatsu eta ez emankorrak, horra hainbat erritu eta usantza zahar mantendu dituen Nafarroa Beherearen orografia.

Aritzakun eta Urritzate haran bakartietan zehar

Aritzakun eta Urritzate, Nafarroa Garaiko mugan dauden bi ibar txiki dira. Urritzate, Meakako mendateak bereizten du Erratzutik. Aritzakun berriz, Intzulegiko lepoak urruntzen du Amaiur eta Arizkunetik. Nahiz eta bi haranak berez Nafarroa Garaikoak izan, Arizkun edo Erratzuko karriketatik bizpahiru ordura daude eta Bidarraiko herritik aldiz, ordubete eskasera. Muga finkatu zelarik Nafarroa puskatzeko unean, argi eta garbi ikusten da “puskatzaileek” ez zutela nihundik ere ezagutzen bertako geografia eta ez zituzten kontuan hartu ur erreken ixurgiak. Bi haran horiek Nafarroa Beherekoak behar zuten izan itxura guztien arabera, baina tira, Kintoan ere, Aldudeko ibarrean, antzeko egoera errepikatu zen. Hala, aritzakundar eta urritzatearrak Bidarraira eta Itsasura joan ohi ziren erosketak egitera, mezara, eskolara batzuetan edota artaldeak Nafarroa Behereko bazka lekuetara eramatera, baina heriotzaren bat gertatzen zelarik, Iparraldeko orenean bizi arren, Hegoaldera eramaten zituen beren hilbideak. Kirol lehiaketa baino gehiago, olinpiadaren antza zuen hileta egunak, hilkutxa ibar txiki eta bakar horietan barna Erratzu eta Arizkungo elizetaraino zamatuz.

Neguan, elurrarekin, ibilbideak indar itzela eskatzen zien lau gizonei eta sarri askotan derrigortuak ziren geratzera, arnasa hartzeko. Gosaria ere egiten zuten zerraldoaren gainean. Harrigarriena zera da, bidarraitarrak eta itsasuarrak oinez joaten zirela ehorzketara, ordu pila bat iragan ondoren. Elkartasuna adierazteko modua zen.

Ehorzketa eguna

Nafarroa Beherean eta Ipar Euskal Herri osoan, hil eta bi egunera egiten dira ehorzketak. Duela gutxi arte, hileta aurreko bi gauetan, lehen eta bigarren auzoak egoten ziren gau osoa hilaren lagun. Hala, familiak deskantsatzeko aukera zuen. Batzuetan, gertatzen zen bi auzoak haserretuta egotea, eta elkarri gorroto gorria zioten bi koinaten kasua ere ezagutzen dut: hildakoaren logelan gau bat elkarrekin pasa ondoren konpondu ziren.

Hileta egunean, lehen auzoa joaten da apezetxera apezaren bila eta biak etortzen dira hilaren etxera. Heriotza gertatu zenean lehen auzoak ekarritako gurutzea, orain bigarren auzoan hartu eta eramango du kutxaren aurrean. Izan ere, lehen auzoak beste funtzio bat du, familiarekin doluan parte hartzea. Elizan ere, eserlekuetan, lehen auzoarentzat da aurreneko lekua, eta hildakoaren familia doa ondoren, gizonak alde batetik eta emazteak bestetik. Eta meza ondoren, lehen auzoak berak jarraitzen du familiaren sostengu eta babes ariketarekin, egoerak hala eskatzen badu behintzat.

Lurperatze lanak burutu ondoren, lehen auzoak familia, hiletariak, gurutzeketaria –hau da, bigarren auzoa– eta gainerako jendea herriko ostatura gidatzen ditu, otordua egiteko. Hor ere, lehen auzoak kontu handiz ibili behar du, norbait gonbidatzea ahazten bazaio baztertua izan denak ez baitu sekula ahantziko. “Luzakor baina ez anazkor”, dio lurraldeko esaera zahar batek. Otordua bukatutakoan, lehen auzoak –hildakoa gizonezkoa bada gizonak eta emakumezkoa bada emazteak–, bazkaltiarrak isilarazi eta gero, otoitz egitera deituko ditu otordukideak. Herritarren meza-sariak emanen dizkiete lehen eta bigarren auzoei eta horrela bururatuko da ospakizuna.

Bederatziurreneko mezarekin, auzoek beren betebeharrak berreskuratzen dituzte, eta berdin hildakoaren alde mezak egiten diren aldiro.

Etxeak bizitza sozio-ekonomikoaren funts izaten jarraitzen duen gizarte baserritarretan, nahiko indartsu mantendu dira aipatu ohiturak. Hala ere, nahiz eta oraindik osasun onean dagoen nekazaritza –eta batez ere ardi hazkuntza– Baigorri, Garazi, Oztibarre, Amikuze, Arbeloa ibarretan, gazteak aldiro gehiago Lapurdiko kostaldera doaz lan bila, Baiona, Angelu eta Miarritze aldera, eta pixkanaka, beren ustez zaharkituak diren usadio horietatik aldentzen dira. Dena den, oraindik ere, askotan konturatu gabe, atxikimendu inkontzientea mantentzen dute ohitura horiekiko.

Bizitza, heriotza, maitasuna, gorrotoa, ohiturak, mugak… Gai gogoetagarriak Omiasaindu edo Saindu Guztien Egun honetan.