Apeta eta kasketa
Ez gara, nolanahi ere, garai batean bezala idi-bihotzekin (Tulipa sp.) erotzen. Ezta gutxiagorik ere!
Urte sasoi honetan aldatzen diren aieta edo erraboilek idi-bihotzak emango dituzte hemendik bost bat hilabetera: udaberriaren atarian, zamarrak eta zirak gogaikarri direnean, egun-argiaren luza-zabaltzea nabaria denean, gorputzaren barrunbeetako borborraren oldeak irribarrea eta burua arintzen dizkigun aroan. Idi-bihotza bihotzeko izatea ez da harritzekoa. Tenore horretan tamaina horretako kolore festa izatea luxua da. Baita gaur egun ere; baita ia edozer gauza eskuera izan dezakegulako txepelean bizi garenean ere. Luxua. Liluraldia izango dena orain landatzen ari gara.
Goaztean orain, laurehun urte atzera. Flandrian, ezagutu gabeko kolore nahasturak dituzten idi-bihotz itxurako lore izugarri handiak eman zaleak diren landareak ekarri omen zituzten estraperloan Konstantinoplatik. Urte gutxiren buruan zoramena piztu zen eta lore haiek ez zituena ez zen ez jauntxo ez anderetxo. Orduan, garaiko margolari sonatuenak beren erretratua pinta zezan joaten ziren hara gure armadoreak, dirua jario. Handikeria han eta hemen.
Barra-barrako dirutzak itsututa, idi-bihotz berrienak, deigarrienak, bakanenak, urrea baino estimu handiagoa zuen. Ur-aparretan bizi zirenek bitsa horietara eraman zuten idi-bihotzaren balorea. Eta eromena iritsi zen. Gaur egun bizi dugun krisi ekonomikoa gauzek (etxeek, diruek, zorrek…) balio dutena baino askoz gehiago balioztatzetik datorren eran, XVII. mendean gauza bera gertatu zen idi-bihotzekin. Lore haiek eromena sortu zuten eta bera ematen zuten erraboilak ekoitzi aurretik salduta zituzten. Etorkizuneko balorea zirelakoan dirutza ordaintzen zuten trukean. “Tulipmania”-ri nederlanderaz Tulpenwoede, idi-bihotz mania deitu zitzaion. Lore ezezaguna gutiziatutako luxu bihurtua zen. Lore bakarra emango zuen erraboil bat eskuratzeko dirutza asarreak, ikaragarriak ordaintzen ziren enkanteetan. Apeta eta kasketa. Haarlemgo P. Cos muintegiko 1637ko katalogoaren arabera, “Viseroij” motako erraboil bat artisau iaio batek hogei urtean irabazten zuen diruarekin ezin erosi zen, adibidez.
Lilipak edo nartzisoak loretan dira. Nabarmen adierazten dute mendean hartutako bere lurren berri. Neguan loratzen dira, kolore zuri-hori ikusgarritan, eta usaina bafadaka hedatzen dute. Multzoka bizi dira; lurpean erraboila emankorra dute, eta bat zen tokian, urtetik urtera... [+]
Udari begira jarri gaituen eguraldi honek landareak ederki mugitu ditu. Gu ere bai. Zaldibarren, Eitzaga auzoko zabortegiko madarikazioaren ardurak eskatzera, eta langileei, haien senideei eta auzotarrei babesa emateko manifestazioan Eibarko Amañatik abiatu ginen. Hasi... [+]
Umetako oroitzapena dut nola “txitoa” deitzen genion. Loreak oilo txitaren burua gogora ekartzen zigun. Jose Maria Lakoizketak 1888an Bertizaranan jaso zuen “kurkubia” izena, kurkubi edo botilatxo baten antza duelako bere fruitutxoak. Bortzirin... [+]
Landareen galbideak arrazoi ugari izan dezake. Garai batean hiru multzotan banatzen ziren: gaitzak, izurriteak eta belar edo landare “txarrak”. Gaur egun landareen hondagarri guztiei izurrite deitzea da joera nagusia. Lehen izurritea esaten zitzaion intsektu, akaro,... [+]
Simaur eta hondakin pilatan apopilo bat izaten da udan, ez denetan baina askotan: asma-belarra edo estramonioa, Datura stramonium. Zenbaitek “ikozoro” edo “pikuzoro” izenak ere jaso dituzte landare horrentzat. Landare deigarria da, tentea, hostaje... [+]
Daliaren urtea izendatu dute aurtengo hau, Dahlia pinnata. Ondo esanda Dahliaren urtea da. Euskarazko hiztegiek eta entziklopediek “dalia” esaten diote landare horri; nik uste dut “dahlia” esan beharko geniokeela.
Dahlia Mexikoko goi ordokietan ezagutu... [+]
Lasaitu ederra hartu dut egun argia baino gaua luzeagoa egin den egunean; eta poztu sei hilabete horrela izango ditugula jakinda. Uda ederra joan dela ezin uka, baina udazkenari usain hobea hartzen diot. Landareei udazkenaren iritsierarekin “klak” egiten die buruak... [+]
Landareek usaindu egiten dutela jakina da, gero eta jakinago. Aspaldi genekien animalia belarjaleengandik babesteko landareen martingala: hozkada jaso duen landareak usaina askatzen du, aldameneko landareak jakinaren gainean jartzeko; horiek hostoak mikaztuko dituzte eta... [+]
Lore xuriak zituzten landareen izenen galdezka nuen azkenaldi honetan Joxe Anton Arze, euskal paisajista ederrenetakoa. Honezkero bere argi xuri minean da.
Poeten lilipa (Narcissus poeticus), izar-belar arrunta (Stelaria holostea), elorri zuria (Crataegus monogyna), elorri... [+]
Udaberria zaigu loreen sasoia. Ez da bakarra, ordea; loraldia ez da urte osoan amaitzen, bukatzen ez den emana da loreena. Etengabeko lore batean bizi gara. Aurten oraindik ahorik, ez abereenik ez segarenik, ezagutu ez duten belazeak ikusgarriak daude, lore desdetxa! Lorez lore... [+]
Izan ere, lorez lore gabiltza; egunero lore berri bat ikus daiteke sasoi honetan. Tartean, baita jan daitezkeenak ere. Ez gara euskaldunak lorezale amorratuak; kunplimenduak eta ele ederrak bai, baina lore-loreak tamainan!
Kaixo Jakoba. Holandatik ekarritako tulipan erraboil batzuk oparitu dizkidate. Noiz landatzen dira? Bitartean, nola gorde behar dira?
Mari Paz Martin (Irun)
Senide du lo-belarra (Papaver somniferum), baina haren aldean, bixia da mitxoleta (Papaver rhoeas). Mitxoleta ezaguna da oso; “urdemutur” eta “urdamutur” ere deitzen omen zaio. Udaberria joan udaberria etorri, urtero lotsagorritzen ditu lur sailak. Neure... [+]