Nafarroako Ollo ibarreko Arteta herrian Joxe Ulibarrena Arellano eskultoreak sortutako Museo Etnografikoa dago. XVII. mendeko Fantikorena etxean 10.700 pieza baino gehiago aurkituko ditugu “entziklopedia enpiriko” honetan, sortzailearen hitzetan. Historiaurretik eta XX. mendearen hasierara arteko bizi puskak. Haietaz eta gure arbaso euskaroen historiaz mintzo da pasioz Ulibarrena. Hitz, esamolde eta leku izenen atzetik zer dagoen, bere modura arakatzea maite du. Hiztegiaren zurruntasuna ez da berarentzat arazo. Kontzeptu zehatzentzat eleak sortzen ditu, barnetik, borborka, bere eskulturak bezala.

Autoarekin batera presak eta erlojua aparkatuta uztea komeni da. Ezohiko jakintza gune batean murgilduko gara. Ez dugu diseinuzko panelik ikusiko, ohartxo asko eta asko paper muturretan eskuz idatzirik bai ordea. Zorabio sentsazioa izanen dugu, tarteka, hainbeste gauza ikusita: goldeak, sarrailak, jantziak, altzariak, laiak, gurdiak, hilarriak, zepoak, txanponak, mota guztietako lanabesak, liburuak, jostailuak… eta Ulibarrena jenio urtetsuak hamaika azalpen emanen digu gai batetik bestera jauzika, eten gabe. Inor epel utziko ez duen esperientzia, zalantzarik gabe.

10.700 pieza baino gehiago museo honetan. Zergatik biltzen dituzu?

Gure arbasoek jakintza zuten ala ez jakiteko. Batzuek esaten dute atzeratuak zeudela, baina nik ez dut halakorik ikusten. Mahai hau, adibidez: gaur egun ezingo litzateke halakorik egin, hasteko hain zuhaitz handirik, jada, ez delako aurkitzen. Mahai gaineko taula honek 89 zentimetroko zabalera du. Egurra nola lantzen den ere oso garrantzitsua da: ilargiak, eguzkiak, uda edo negua den... eragina dute. Denak du garrantzia eta jakinduria horren emaitza ikaragarria da. Eta nik galdetzen dut: zer da gure abendizkia? Gure etnia? Gauza asko dugu ikasteko. Baskoak esaten dutenean, adibidez, zer esan nahi dute horrekin? Batzuen iritzien arabera ni ere ez naiz baskoa, Nafarroako Erriberakoa naizelako. Eta han abizen gehienak euskaroak dira. Nik haiei galdetzen diet ea zein den beren abizena, zein den haien amaren izena. Beste ama bat eduki nahi badute aurrera, baina hau da dagoena. Dena den ni ez naiz baskoa, ni euskaroa naiz.

Zein da desberdintasuna?

Baskoak Espainiako erregearen inguruan daude, garai batean Francoren inguruan egon ziren bezala. Ibarra, Sota eta Aznar bilbotarrak, esate baterako. Gaur egun boterearen inguruan jarraitzen dute eta euskaroak, aldiz, kartzelan edo gertu daude. Vasco, vasconum, Vasconia… hori dena latinoa da. Euskaroa, euskaria, euskara… ez.

Behin Yolanda Barcinari galdetu nion ea ba ote zekien zer esan nahi zuen bere abizenak. Eta esan nion: Bar eta tzina: gau txikia. Eta hori bezala, zenbat eta zenbat izen dagoen euskal jatorrikoa! Mediterraneo aldean Gandia, Xabia, Extremaduran Azuaga, Cadizen Arazena mendi zerra… Andaluzia esaten dugunean, zer esaten ari gara hitz honekin?: Ibar handi eta luzea.

Eta Nabarra. Behin Corellakoari [Miguel Sanz] esan nion: “Ez esan nik euskaldunen gauzekin zaletasun handia dudala, zuk ere euskal jatorria duzulako. Horren nafarra izanik, zuk badakizu zer esan nahi duen Nabarra hitzak? Zuk ez dakizu ezta hori euskara denik ere. Naba hitzetik dator eta eremu lau eta zabala esan nahi du. Eta zure amaren izena ere ez dakizu zein den. Zu zara zure amaren semea, besterik ez, baina beste ama bat eduki nahi baduzu hori beste kontu bat da”. Eta beste gauza garrantzitsu bat esan nion, zenbat jende hil zuten haiek gerra garaian: “Zure herrian 93”. Berak erantzun zidan ea nola pentsatzen dudan halako gauzetan, baina nola ez ba! Nik 11 urte nituen nire aita gure etxean hil zutenean eta Iruñeko Gaztelu Gibelean hiru gazte –bi mutil eta neska bat– nola fusilatu zituzten ikusi nuenean. Besarkaturik erori ziren lurrera. Hori ezjakin hutsak direnek besterik ez dute egiten. Zer egiten duten ez dakitenek. Eta orduan Sanzek esan zidan “Beno, beno, ikusten da zu poeta bat zarela”, eta nik, “izan daiteke, eta ikusten duzu ere, zenbat poeta hil duzuen?”.

Isilarazteko edo?

Ezjakintasun hutsarengatik, ez isilarazteagatik, horrek ez badu hitz egiten beste batek eginen duelako. Nik hori ikusi eta bizi izan dut, bestela nola jakin behar nuen? Eskarmentuak erakutsia. Eta gauza bera gertatzen zait lanbidearekin. Batzuek esaten didate ez naizela modernoa. Nola nahi duzu modernoa izatea nire adinarekin? Esaten diet txantxetan. Dena den, nik uste dut oraingo garaian egiten diren gauzak direla modernoak, besterik ez. Ni ez naizena da modernikola. Naizena izaten segitu nahi dut, maisu handiek zer egin duten ikusten eta ikasten jarraitu nahi dut.

Zer da modernikola?

Abstraktua badakizu zer den? Azaldu ezin daitekeena eta hori da haiek egiten dutena, besterik ez dakitelako. Etxe honek, adibidez, 300 urte baino gehiago ditu, zortzi zutabe ditu behetik goraino eta ez du hormarik. Kubistek gauza bera egiten zuten, baina oraingo arkitekto modernikolek esaten dute kubismoa XX. mendearen hasierako kontua zela.

Nola definitzen duzu zeure burua?

Oso erraza da. Eskultorea eta besterik ez. Nik zaletasun handia dut, eta beti umilki eta zutik jarraitu nahi dut horrekin.

Zergatik egiten dituzu eskulturak?

Interes handia daukadalako zerbait adierazteko, erritmo eta proportzio zehatz batzuekin. Egiatan plastikoa den zerbaiten bidez. Espresioa duten perfil batzuk egin nahi ditut.

Zertan ari zara orain lanean?

Orain Sarasateren irudia egiten ari naiz harizkiz. Entusiasmo handia dut, Sarasate biziki arraroa zelako. Iruñera etorri zen behin batean, autoritateak bere bila joan ziren tren geltokira zaldi gurdiarekin eta guzti, baina berak esan zien oinez joanen zela harrera egitera joana zen jende guztiarekin. Zer modu dotore eta dinamikoa autoritateei ezetz esateko! Eskerrik asko, baina ez. Horrez gain prest daukat Tafallako ikastolarako eskultura baten bozetoa eta Gerra Zibilaren inguruko oroitzapen eta gogoetak ere idazten ari naiz.

Tafallako ikastolak aurten antolatzen duen Nafarroa Oinezerako hiru eskultura egin dituzu eta Artea Oinez 11k omenaldia eginen dizu urrian. Pozik?

Oso ongi iruditzen zait Oinezen inguruan egiten dena, baina ni beste bat gehiago naiz ekimen honetan, besterik ez. Denei egin beharko zieten. Zer garen, nolakoak garen ulertzeko gakoa gure arbasoek egin zutena ezagutzean datza. Gaurko haur eta gazteek jakin-mina izan dezaten nahi dut. Arreta jar dezatela halako gauzetan eta ikas dezatela zer egin duten gure arbasoek.

Museoaren izena Iruñeko Erresumako Museo Etnografikoa da eta hau dena sustatzen duen erakundea, Nafarroako Pedro Mariskalaren Fundazioa. Zergatik?

Nabarrako Pedro, Nafarroako erreinuaren mariskala izan zena konkistan, gaztelar armadaren aurkako borrokan. Nafarroako mariskala preso hartu 1518an eta Simancasera eraman zuten. Han lau urte eduki zuten inor ikusi gabe eta apenas jan gabe hilik agertu zen arte. Carlos V.a kanpotarraren alde zin egin zezala nahi zuten baina berak ez zuen amore eman. Bere garaikoei erakutsi zien guztiagatik oso estimu handian dugu. Berak erakutsi zuen barneko indar hori, sinesmenak ematen duena, oso garrantzitsua da. Kanpoko energia asko izaten dugu, baina ez barrukoa.

Aldarte eta ziur egote hori bera erakutsi zuen nire ama zenak soldadu joateko deitu zidatenean. Burgosera joan nintzen. Ama nirekin etorri zen eta esan zien nik ez nuela eginen zerbitzua Parisera ikastera joan behar nuelako Diputazioko beka batekin. Militarrak esan zuen beste guztia baino lehenago zela aberria eta amak erantzun zion ni bere semea nintzela eta inork ez zuela indarrik kontrakoa esateko. Militarrak ez zuen ezer egin. Esan zuen pozten zela gu ezagutu izanaz eta ongi ibiltzeko.

Euskara Venezuelan ikasi zenuen.

Han hasi nintzen Jose Estornes Lasarekin. Behin esan zidan: “Zuk horrenbesteko zaletasuna duzunez gauza euskerikoen gainean, zergatik ez duzu euskara ikasten?”, “maisurik ez dudalako” erantzun nion nik. “Zuk ez didazu niri erakutsi nahi?”, “bai, ados” esan zidan eta horrela hasi ginen. Egunero elkartzen ginen ikasgaia egiteko. Ez dakit euskara gehiegi baina gauza batzuk ikusten ditut oso garbi. Gure arbasoek bazituzten esamolde batzuk egun galdu beharko ez genituzkeenak. Adibidez orain asko erabiltzen da “kultura” eta guk badugu beste hitz bat: “jakintza”.

Euskaraz norbait hiltzen denean “heriotza” eta “hilotza” hitzak erabiltzen dira. Hoztu da pertsona. Hil da. Baina hori dena ikasteko arretaz entzun behar duzu zer gauza interesgarriak esaten dituzten gure baserritarrek. Zeinen esamolde biziak, adierazkor eta zehatzak!