“Herriaren ahotan zatika baino iraun ez dutelako”. Haor Tapiaren hitzak bere Eta tira eta tunba (Zakurraren biolina, 2010) diskoa promozionatzeko testutxoan. Hori baino esaldi borobilagoak esan izan ditu, gerra karlistetako bertsoak musikatzeko arrazoiak azaltzerakoan, baina gu arestikoan plantatu gara, eta kolkorako galdetu dugu: zer zati iritsi zaizkigu, bada, kopla eta melodia horietatik? Herri memoriaren nongo txokotan daude ezkutatuta? Estribilloetan mozorrotu al dira karlisten obsesioak? Espresioetan, liberalen ironiak?

Bigarren Gerra Karlistaren mamuak

Arturo Campionek ederto deskribatu zuen Bigarren Gerra Karlistak (1872-1876) euskaldunen artean sortutako triskantza: “Cuando tiene lugar entre los que habitan un mismo suelo, la guerra es abominable” esan zuen. Julio Medemen Behiak filma berriz ikustea nahikoa da igartzeko zertaz ari zen Campion. Lehenengo eszenetako odol, larruazal eta bolbora usainak etengabe segiko die hurrengo belaunaldiei pelikularen amaiera arte. Horixe gertatu zitzaion Euskal Herriari, gerra karlistaren mamuak pertsegitu ziola urte askoan eta oraindik ere haren itzala gainean dugula: “Gure zokoak eta gure historia foruen eta kausa karlisten oroitzapenez beteak daude” esan zuen Joseba Tapiak diskoaren aurkezpenean. Gertaera lazgarri horrek izan du nolabaiteko islarik euskal kantagintzan, baina sekula ez du behar besteko oihartzunik izan. Horregatik sikiera, Tapiaren lanak merezi du aitormenik.

1868an liberalek Isabel II.a kanporatu eta Madrilen politika laiko eta aurrerakoiari ekin ziotenean, Euskal Herrian ordura arte nahiko isilik zeuden karlistek indarra hartu eta erlijio katolikoaren defentsan hasi ziren mobilizatzen, Karlos erregegaiaren inguruan: ...aitaren seme irtengo gera Karlos Borbonen soldado / bandera beltzak jarri ez gaitzan lege zikinen esklabo. 1872ko apirilaren 21a arte ez zen matxinadarik izan ordea, lau urtez tentsioak eta ezinikusiak elikatu zituzten beraz. Gerrilari karlistek segituan bereganatu zituzten Euskal Herriko eskualde gehienak, hiriburuak eta zenbait herri koxkor izan ezik. Espainian Errepublika aldarrikatzeak are gehiago piztu zuen katolikoen sua eta 24.000 txapelgorriz osatutako armada izatera iritsi ziren. Baina Madrilgo “alborotuak” amaitu zirenean, behin Alfontso XII.a berrezarrita, liberalen armadak –profesionalagoa eta hornituagoa– problemarik gabe zapaldu zituen karlista insurrektoak:

Karlistak irten giñan fedearen alde,
fanfarroi gerrarako giñanak alegre;
alferrik lan eginda umilduak gaude,
gure enpeño hoiek juan dira debalde.

1876ko otsailean Karlosek muga igaro zuen eta urte horretan bertan abolitu zituzten foruak Canovasen ekimenez. Milaka hildako eta erbesteratu zenbatu ziren lau urtean, gerra totala izan baitzen hura, eta arlo guztietan ireki ziren lubakiak. Zentzu horretan, alde bietako propagandak berebiziko garrantzia izan zuen, eta herri alfabetatu gabean, bertso-paperak arma ikaragarria bihurtu ziren.

Antonio Zavalaren lana

Juan Ignazio Iztuetak zioen “paper moldizkidatuetan” zabaltzen zirela jadanik XVIII. mende amaieran bertsoak. Baina bertso-paperen leherketa XIX. mendean gertatu zen, iritzi publikoaren erreferentzia nagusietakoa bihurtzeraino. Baroja, Oses eta beste zenbait moldiztegitan inprimatu eta itsuen nahiz besamotzen bidez zabaltzen ziren. Tamalez, historialariek apenas hartu dituzte aintzat oraintsu arte. Euskal literaturaren anaia “arlotea”–Gorosabel kronistak erabilitako adjektiboa– izatearen gaztigua jaso du bertsolaritzak historian zehar.

Beharrik gure herri honetan hainbat pertsonak bertso-paper horiek bildu zituela, baita Bigarren Gerra Karlistan sortutakoak ere. Jose Manterola donostiar euskaltzaleak, adibidez, 1877an idatzitako Cancionero Vasco-n makina bat gerrako bertso bildu zituen, kasik inprentatik atera berriak. Azkuek, Montevillako baroiak, Juan Ignazio Aranak, Baleztena familiak… Haiek ere jaso zituzten euren aletxoak. Baina inor bada bilduma horiek guztiak ordenatu eta beste hainbat etxe eta baserritan iraun duten bertso-paper gehiago berreskuratzearen arduradun, hori da Antonio Zavala. “Nik ere nire alegiña egin det. Etxe batean paper-pare bat, bestean paper bakarra, pixkanaka eta urteen buruan bilduma ederra osatu det” idatzi zuen Jakin-en duela urte mordoa. Esfortzu horren emaitzetako bat da Karlisten bigarren gerrateko bertsoak (Sendoa-Auspoa, 1997) liburukotea, eta hortik edan du ase-ezinik Tapiak, Joseba Salbadorren laguntza estimatuarekin.

Herri-memoriaren arrastoan

Zavalaren lan eskergari esker apalean ditugu gaur Bigarren Gerra Karlistako bertso-sortak. Baina lehen esan bezala, hautsaren bazka izateaz gain, kopla horietako batzuk ere egin dute nolabaiteko ibilbiderik herri-memorian barrena. Gerra karlistetako bertsoen oihartzunak kamuflaturik iritsi izan baitzaizkigu, errepikapen, doinu eta literatur maisulanetan ezkutatuta. Esaterako, Tapiaren diskoari izena ematen dion Eta tira eta tunba, eta tira beltzari… estribilloaren doinuak eta hitz aldaerek atzo arte izan dute tiradizoa, egun politikoki onartezina litzatekeen zentzuan gainera: Eta tiro eta tiro, eta tiro beltzari / eta tiro eta tiro belarrimotzari! kantatzen zen duela gutxi arte, eta ez prezeski erromeriatan. Azpeitiko neskatxak bertso-sortako airea ere ia unibertsala da:

Azpeitiko neskatxak arrazoiarekin
ez dute dantzatu nahi txapel gorriekin,
Ai ai ai mutillak, txapel gorriekin

Bigarren Gerra Karlistan asko erabili izan zen hiru puntuko kopla hori, baina lehenago ezaguna behar zuen jadanik, 1867an Lazaro Nuñez-ek bere La música del pueblo Espainiako kantu bildumarako aukeratu baitzuen. Ondoren, bertsook 1936ko gerra-aurreko prentsan azaldu izan ziren, baita 1967an Kantu Kanta Kanthore liburuxka ezagunean ere, eta berrikitan Oskorrik musikatu ditu bere The Pub Ibiltaria-ren barruan, gerra karlistako beste hainbat kanturekin batera. Dena den, batez ere ahoz aho igaro zaigun koplatxoa izaki, deriba xelebreak ere izan ditu:

Egungo neskatilak titi borobilak (bis)
Un poco mas abajo saiatu mutilak,
Ai oi ai saiatu mutilak

Tapiaren diskoan doinu originala mantendu duen beste bertso-sorta bat Ta noiz zuazte! izenekoa da. Bilintxen Juana Bixenta Olabe bertsoen doinu igoala da, baina berezko izena beste bat du: “Hurra Papitoren doñuban” kantatzeko dela diote bertso-paperek. Santesbenanek bere kantutegian ekarri zuen doinu horixe, baina inork ez du sekula asmatu nondik datorren ezta zer esan nahi duen ere. Bertsoen errepikapenean “Ta noiz zuazte?” galdetzen dute Donostiako baserritar karlistek, zer esan nahi du? Literatura barojiarrean aurkituko dugu erantzuna, hara zer zioen on Piok bere Zalacaín el aventurero eleberrian:

“Muchas veces, al cruzar un pueblo, se oía una voz aguda como de Carnaval, que gritaba en vasco: Noiz zuazte? (¿Cuándo os vais?) Lo que quería decir: ¿Cuándo os echáis al campo?”

Beraz, karlisten altxamendu militarraren atariko seinalea zen “noiz zoazte” galdetzea. Liberalak ordea, maiz trufatu ziren karlisten altxatzeko mehatxuez –Don Karlosek denbora asko egin zuen Bidasoako mugaren bestaldean zain, erasoa jotzeko aukera egokia etorri arte–. Ta gu gera izeneko bertsoetan ondo ikusten da nola xaxatu zituzten liberalek karlistak:

Zuek gurekin juntatutzia
al dezute uste?
Ustiak erdi ustela du-ta,
jaunak, noiz zuazte?
Ta gu gera... (estribilloa)
Bat eta bi ta hiru eta lau,
bost eta bi zazpi,
hoiek diote mos bis bis bis,
guretarrak zapi.

Pio Barojak eleberri berean aitatzen ditu letra horiek. Barojatarrek txikitatik jaso zuten bigarren karlistadako bertso-gerra haren berri, haien aita Serafin Barojak burubelarri hartu baitzuen parte propaganda liberalean, bai bertsoak inprimatzen eta baita idazten ere. Hain zuzen, Eta tira eta tunba diskoko Karlistaren panparroikeriak bertso sorta bikaina Serafin Barojarena da.

Beltz jornalariak versus boluntario fanfarroiak

“El lenguaje que todos aprendieron en la cuna sirve para lanzar insultos, amenazas, calumnias, y en vez de bendecir, maldice”. Arturo Campionek arrazoi berriz ere. Bertso paperak usatuz sekulakoak eta bi esan zizkioten elkarri karlistek eta liberalek, herri-hizkeran dauden baliabide guztiekin.

Gai batzuk behin eta berriz errepikatzen dira karlistadako bertsoetan. Liberalek apaizak gogor kritikatzen dituzte armak hartu dituztelako (…Armak hartuta mendira irtenda al da Kristoren legia? / Horra apaizaren fedia!) eta karlisten ahultasunari burla egiten diote:

Pasaira heldu omen da Don Karlosen konboia:
lastozko barkuak ta zurezko kañoiak.
Garbitu biharra ziok kanaleko lohia,
bestela nola pasa halako armazoia?

Karlistak aldiz, serioago, liberalen fede eskasaz eta “lasaikeriaz” eskandalizatzen dira, eta “euskaldun prestu antziñakoen” ohiturak –foruak alegia– arriskuan ikusten dituzte: Libertade horren aizkorarekin /moztuta daude fueruak… Bestalde, karlistek “beltzak” deitzen zieten liberalei, Alfontso XII.aren armadako asko eta asko Espainiatik etorritako soldatapeko mertzenarioak zirelako, gerrillari karlistak, aldiz, beste kasta bateko borrokalariak zirela demostratu nahi izaten zuten bertsotan:

Gobernuak baditu
bi pezetakuak,
bai eta Don Karlosek
boluntariuak,
boluntariuak
ez jornaleruak.

Bertsoak leitzen dituenak segituan antzemango dio aberastasun horri guztiari, baina are gehiago preziatzen dira detaile txikiak Tapiaren diskotik entzunda, nota eta silaba bakoitzaren atzean bertso jartzailearen intentzioa zein den imajina bailiteke. Adibidez, Himno Patriotico-a ukitu epikoz bustitzen du kantariak, ahots grabea jarriaz eta bukaeran halako oihartzun amaigabe bat emanez: Biba Don Karlos eta jende bertakua, biba Don Karlos eta jende bertakua, biba… Eta alderantziz, bertsoak ironiaren bidea hartzen duenean, hori adierazteko intonazioa eta erritmo aldaketak ondo zaindu behar derrigorrez, umore puntua emateko. Eta umorean, Serafin Baroja txapeldun:

Karlistak orain dira panparroi,
ustez badira gañian;
segi, mutillak, moteldu gabe,
ea datorren urtian
zuen errege sartzen ote dan
Madriko ikullu batian.

Bertso hauek entzutea mende eta erdi atzera egitea bezala da, hitz neurtuaren museo batean sartzea bezala: “Konparazioak, metaforak, irainak ere politak ageri dira –dio Tapiak–. Erreferentzia zaharrak, garai bateko hizkera zaharrean informazio zuzena eskaintzen digute kantuok. Hemeretzigarren mendeko gertakari garrantzitsuenetakoari buruzko lekukotza ezinbestekoa dira. Euskaldunon historian bidegurutze seinalatu bat. Historia liburu fidagarriena da kantutegi hau”.