Borroka askotan aritu zara. Nola eratu da zure izaera konprometitu eta borrokalaria?

Lehenengo etxean. Gure garaiko emakume guztiok genuen askeago izateko amorrua: ez genuen hain arduratsuak izan nahi, arduragabeagoak eta gaiztoagoak eta ganorabakoagoak izateko eskubidea nahi genuen! Gainera, pentsa, ni, emakumea izateaz gain, zazpi-anai arrebetan zaharrena nintzen... Ni ez nengoen “tokatu zitzaidana” onartzeko prest, nigandik espero zitekeena emateko prest. Ezin genuen ezer egin gizon batek (aitak edo senarrak) baimenik eman ezean. Baina nire formakuntzaren oinarria Sarrikoko unibertsitatean eman zela esango nuke, zientzia ekonomikoak ikasten aritu nintzenean. Carlos Castilla del Pino pentsalariaren eta Lidia Falcón bezalako abokatuen hitzaldietan... Gero, Bizkaiko Emakumeen Asanbladan sartu nintzen, eta militantzia eta formakuntza eskutik joan ziren abortu eskubidearen aldeko borroketan, dibortzio eskubidearen aldekoetan... Hortik aurrera, emakume talde askotan hartu dut parte, formatzen jarraitzeko asmoarekin.

Gazte-gaztetik borrokan aritzeak zein prezio du?

Gure belaunaldiko emakumeok derrigorrean ikasi behar izan genuenbigarren sexua izateko edo, are okerragoa dena, gizonak bezalakoak izateko hezi gintuztela, bietako bat. Eta adi ez bagaude, min handia egin diezaiokegu gure buruari. Oso konprometituak gara, oso indartsuak, sendoak, borrokalariak, irmoak... Baina horrek prezio bat du: halakoa izan beharrak, ez dizu gauza asko ikusten uzten. Batzuetan harrigarria iruditzen zait norbait maitatzeko gai izan naizela pentsatzea, harreman goxoak izateko gai, ze gu edo menpekoak ginen, edo harriak bezain gogorrak. Oso “astakiloak” izan gara, basati hutsak. Eskerrak taldean lan egin dugun eta taldearen barruan sentimenduak partekatu ditugun. Guk bagenekien ez genuela egokitu zitzaigun hura nahi, eta horrek kontra jarri gintuen, ordura arteko guztiaren kontra. Baina kontra egiteaz gainjendarte berria eraiki behar genuen, sormena beharrezkoa zen, eta horretarako ezinbestekoa zen taldea.

Zein taldetan militatu izan duzu?

Lehenengo Bizkaiko Emakumeen Asanbladan, gero Emakue Internazionalisten Batzordean, gero Hegoakek antolaturiko Saharari buruzko “emakumeak eta garapena” mintegian... Ordutik 15 urte baino gehiago igaro dira, baina oso esperientzia aberasgarria izan zen. Mintegi hartan emakume feministak sortu berriak ziren Gobernuz Kanpoko Erakundeetako emakumeekin elkartu ginen, eta feminismoa eta kooperazioa uztartzea lortu genuen. Oso eztabaida interesgarriak izan ziren. Hego Amerikako emakume feministen testuei buruz eztabaidatzen genuen: Marcela Lagarderenak, Clara Coriaren El amor no es como nos lo contaron... Hortik GKEen genero batzordean lan egitera pasa ginen batzuk, sindikatuetako emakumeen batzordeetara beste batzuk, Bizkaiko Emakumeen Asanbladara beste batzuk, Hegoara beste batzuk... Baina asko ikasi genuen elkarrengantik, kultura feminista zabala genuen denok eta nork bere esparruan aplikatu zuen gero. Garai hartan ikasi genuen, adibidez, lesbiana izatea, norbere burua lesbiana aldarrikatzea aukera politikoa zela, eta heteropatriarkatuaren aurkako borrokan, feminista guztiok hasi ginen lesbianak ginela esaten. Abortuarekin bezala. Abortu eskubidearen aldeko borrokan “nik ere abortatu dut” esaten genuen denok, abortatu zutenek eta ez zutenek: elkarrekin eta batuta egin behar genuen borroka eta oso argi genuen.

Borroka, konpromisua, solidaritatea, kooperazioa, askatasuna... Nola hasi ziren hitz horiek zure hiztegian sartzen?

16 urterekin Sarrikon ikasten hasi nintzenean hasi nintzen politikoki formatzen. Sasoi hartan denok geunden Francoren aurka batuta, eta ikasle-mugimendu bakoitzak gauza bat irakasten zigun: Euskadiko Historiari buruzko mintegiak jasotzen genituen, ezkertasunari eta komunismoari buruzkoak, naziotasunari buruzkoak... Zientzia ekonomikoak ikasten ari giren garaian Sarriko errebeldeen haztegia zen. Polizia, aurreneko aldiz, gure fakultatera sartu zen 1967an. Ordura arte debekatuta zuten unibertsitateetan sartzea, eta aurrena gure fakultatea izan zen. Eta gurasoek Sarriko uztera behartu ninduten, etxeko-lanetan hasteko edo zientzia ekonomikoekin zerikusirik ez zeukan beste zerbait ikasten hasteko aginduz. Orduan irakurri nuen aurreneko liburu feminista ere: Carlos Castilla del Pinoren Cuatro ensayos sobre la mujer. Ez zegoen emakumeei buruzko beste ezer. Orain dela urte batzuk hasi nintzen gure erreferenteak izan behar zuten emakume guzti haien, zoritxarrez isilduak izan ziren emakume guztien literatura berreskuratzen. Emakume errepublikar haiek guztiak, ukatu zizkigutenak, desagertaraziak. Ukazio horrek hutsetik hastera behartu gintuen, eta hura izan zen gure belaunaldiko gauzarik mingarriena eta dibertigarriena. Dena hutsetik hasi behar izan genuen, dena asmatu, sindikatuetatik hasi eta gizarte egitura guztietara. Transmisioa ukatu zigutenez gogoak ematen ziguna egiten genuen.

Zer da zuretzat feminismoa?

Niretzat feminismoa ezeri uko ez egitea da. Ez hautatu behar izatea ama, emazte, langile, lagun edo maitale izan nahi dudan. Nik dena izateko eskubidea nahi dut, ezeri uko ez egin beharra beste ezer lortzeko, eta aukera libreak egin ahal izatea. Feminismoak horren alde borrokatzeko indarra eman dit, eta borroka honen onena zera da: zeure ahaleginez lortutakoa ezin dizula inork kendu. Inork ezin dizkigu esperientziak, lagunak, maitasunak... kendu. Eta hori handia da. Nik ahalegin handia egin dut “ama txarra” izateko, adibidez, Euskal Herrian oso sanoa baita “ama txarra” izatea. Hemen amek dugu guztiaren errua, eta nire ahaleginez hortik askatu izanak eman didan guztia ere ezingo dit inork kendu. Ama txar zoragarriak izatera animatzen zaituztet!

Nolakoak izan ziren lehen urratsak feminismoan?

Lehen urratsak abokatuen gisakoak izan ziren. Kontzientzia feminista esnatu zitzaigunean barruan sortu zitzaigun amorrua eta dena aldatzeko gogoa legedia aldatzen hasteko profitatu genuen. Orduan izan ziren abortu eskubidearen aldeko borrokak, dibortzioaren aldekoak... Bitartean, harreman sexualei buruzko klasiko guztiak irakurri genituen, politikoez gain. Neuk ere ez dakit klase horretako zenbat liburu irakurri ote nituen 16 urtetik 18ra bitartean.

Noiz erabaki zenuen maistra hastea?

Zientzietako formazioa genuen ikasleok gau eskoletara bidaltzen gintuzten Sarrikotik. Apaiz gorriak egoten ziren gau eskoletan eta ikasle ezkertiarroi matematika eta fisika irakasteko deitzen ziguten. Hura izan zen hezkuntzarekin izan nuen lehen hartuemana, eta etxean ekonomia uztera behartu nindutenean erabaki nuen maistra izatea. Lanean hasi nintzen, eta egia esan, bizitzan hartu dudan erabaki onenetariko bat dela uste dut. Batetik, oso erraza egiten zitzaidan 12-16 urte bitarteko nerabeekin enpatizatzea, agian, anai-arreba gazteagoak nituelako edo ama eta amona ere maistrak izan zirelako. Haiek esandako esaldi bat gogoan iltzatuta izan dut beti: “ikasleei, ahal bada, irakatsi egiten zaie eta, bestela, maitatu egiten dira”. Edo beste hura: “ikasleek bi gauza ez dituzte barkatzen: pasibokeria eta aspermena. Kontuan hartzen dituzun eta aspertzen ez dituzun bitartean nahi duzuna egin dezakezu”.

Fede handia duzu irakaskuntzan?

Handia. Beti sinetsi izan dut ikasleei irakasteko neukana inportantea zela. Data seinalatuak ospatzen genituen, martxoaren 8a, maiatzaren 1a... Feminismoaz, langileen borrokaz, solidaritateaz, berdintasun ezkertiarraz etab. hitz egiten nien, baina horrez gain matematika, fisika eta kimika, laborategia, teknologia etab. ere irakasten nizkien, eta hori guztia garrantzitsua zela uste nuenez, gozatu egiten nuen irakatsiz, ondo pasatzen nuen, gauza bakoitza irakasteko erarik dibertigarriena zein zen asmatzen saiatzen bainintzen. Eta ikasleak oso esker onekoak dira gauzak zehatz, argi eta ahalik eta modurik erakargarrienean irakasten saiatzen zarenean. Ofizioko oroitzapen oso onak ditut. Asko gozatu dut. Gainera, irakasle bizitza osoa alaben heziketarekin uztartu dut, eta heziketa etapa hori, bai eskoletakoa eta bai etxekoa, oso ederra izan da.

Eta Saharekin noiz izan zenuen lehendabiziko hartuemana?

Juxtu irakasle hasi eta lehenengo urteetan Saharara bidali zuten nire bikotea,eta berarekin joan nintzen. 1974. urtearen amaiera zen eta 1976ra arte bizi izan ginen bertan. Vietnamgo gerraren aurka eta frantsesak Argelian egiten ari ziren sarraskiaren aurka borrokan aritu ondoren oso gogorra zen niretzat kolonia baten bizitzea. Saharan bi gauzak hunkitu ninduten batez ere. Batetik, herri gisa lortu zuten sentimendua eta batasuna, Fronte Polisarioak lortu zuena. Gu iritsi ginean sakabanturiko tribuak ziren, baina ez zen herri bat. Baina Fronte Polisarioak elkartu egin zituen, eta hainbat gauza lortu zituzten:Saharako herri osoan esklabutza abolitzea, adibidez. Bestetik, emakumea gizonaren parekotzat izendatu zuten. Tribuetatik herria sortu zuten, eta Frote Polisarioaren lehen garaietan debekatuta zegoen norbere burua beste tribuen gainetik zegoen tribu bateko kidetzat aldarrikatzea. Berdintasun popularra zen, herri bat kohesionatzen saiatzen zena, herri-subirautzaren mesedetan. Ez zen mugimendu ezkertiarra zehazki, baina bai antikolonialista eta bateratzailea, bereizten zituzten elementuak ezabatu eta batzen zituztenak indartzen saiatu zena. Emakumeei zegokienez, inolako motiborik gabe emaztea arbuiatzea debekatu zuten. Aurrez nahikoa zen “arbuiatu egiten zaitut” esatea emaztea inolako eskubiderik gabe uzteko. Hala ere, emakume sahararrek bazituzten bi eskubide handi: bakarrik ibil zitezkeen, gizonezkoen laguntzarik eta baimenik gabe; eta, bestetik, ezkontzaren lehengo egunetan emaztearen familiarekin egoten ziren. Horrek asko babesten zituen emakumeek. Eta oraindik ere Saharan ez dago ia tratu txarrik, eta emakumeekiko tratu ona balio handitan dute, tratu txarrak oso gaizki ikusiak daude.

Saharatik itzulitakoan, nola aurkitu zenuen Euskal Herria?

Saharatik itzulitakoan eskolak ematera itzuli nintzen, eta alabak izaten hasi ginen, eta Euskal Herriari beste begi batzuekin begiratzen genion. Gustatzen ez zitzaizkidan gauza batzuk ikusi nituen: nire ikasle garaian denok geunden Francoren aurka elkartuta, baina itzuli ginenerako milaka taldetxo bereizi aurkitu nituen. Amnistiaren aldeko borrokak izan ziren denok batera egin genituen azken borroka ederrak, baina amnistiaren aldeko borroken ondoren alderdi bakoitzak bere aldera tira zuen, eta ni pixka bat desengainatu nintzen, alderdikeria haiekin. Euskal gatazka ere minez bizi izan dut beti. Garai hartan sortu genuen irakasleok STEE-EILAS sindikatua, eta hezkuntzaz gain beste hainbat gaiz ere arduratzen ginen: abortuaren auziaz, zentral nuklearren auziaz... orduan ikasi nuen biziak prezioa izan behar duela.

Prezioa, biziak?

Bai, orain Japonian bezala. Niri grazia handia egiten dit “biziak ez du preziorik” esaldiak, beti esaten dut: “jakina biziak baduela prezioa, baina utzidazu negoziatzen”. Bi euro? Nire biziak bi euro balio ditu? Negozia ditzagun gure biziak, eta ikus dezagun noraino merezi duen energia mota batek edo besteak, gizarte eredu batek edo besteak... Baina “biziak ez du preziorik” esan eta negoziatzen ez uztea onartezina da. Izan gaitezen sujetu, gutxienez, gure bizien prezioak negoziatzeko adina. Edozein ekintza, negozio, lege... egiten dugunean pertsonen osasuna eta bizia ere kostuetan jaso behar genuke, aurrekontuetan. Ekologismoaren ekarpenik interesgarrienetako bat iruditzen zait, hainbat esparrutara zabaldu daitekeena. Baina giza-bizia dohan saltzen den garaiotan, eta planetaren biziari begiratu ere egiten ez zaion honetan... oso norabide arriskutsua hartzen ari garela iruditzen zait.

Liburuak izan dira zure irakasle onenetarikoak. Lieraturak hezi zaitu feminismoan ere?

Bizkaiko Emakume Asanbladan edo asanbladaren inguruan egon izan naiz beti, eta hor hezi naiz feminismoan. Horrez gain, mundu osoko emakumeen liburuak ditut eta literatura eta generoari buruzko tailerretan parte hartu dut, zorionez, oso irakasle onekin, Josune Muñoz, horien artean. Orain ere asko irakurtzen dut feminismoaz, gustatzen zait korronte eta ideia berriak jarraitzea, eta orain alabak pasatzen dizkit liburuak. Azken aldian Genero y nación pasa dit, adibidez, eta liburu queer pila bat, formazioaren zati hori falta baitzitzaidan: Judith Buttlerren liburuak, Beatriz Preciadorenak... Texto yonki ere amaitu dut azkenean... Eta Teoria King Kongek liluratu egin ninduen. Itziar Zigaren Devenir perra ere oso ondo dago, izugarrizko indarra du eta oinarri teoriko sendo-sendoa.Nire lehen liburuen eta hauen artean, batez ere, filosofoak irakurtzen nituen: Celia Amoros, Amalia Valcarcel... Edo beste kultura batzuetako emakumeen liburuak, izugarrizko indarra eman didatenak: arabiarrak, afrikarrak, txinatarrak...

Zein da feminismoan une honetan pil-pilean dagoen gaia?

Prostituzioarena. Eta diot: zergatik ez zaie beraiei galdetzen? Zergatik ez zaie galdetzen: zer da nahi duzuena? Ze, agian, nahi dutena sindikatu bat da, edo beste zerbait. Agian ez dute nahi konbentuetan sar ditzaten edo denak etxeak garbitzen eta zaharrak zaintzen jar ditzaten. Ezin ditugu objektuak bailiran tratatu. Gizarte honen eta emakumeon lotsaria da etxekolanei eta zaintzari dagokion guztia erregulatu gabe egotea, jardun horietan ari direnak oso baldintza txarretan ari dira: soldata ikaragarri baxuekin, bajarik gabe, babesik gabe, jubilaziorik gabe... Eta XXI. mendean gaude! Hor borroka handia dago, eta lehentasuna eman behar diogu.

Nolakoa izan da Euskal Herrian feminismoaren garapena zure gazte garaitik gaur egun arte?

Hasieran oso argia zen feminismoaren jarduna: eskubide jakin batzuk lortzeko eta kode-zibila aldatzeko lan egiten genuen. Denok elkarrekin egin genuen borroka dibortzio eta abortu eskubideen alde, aitaren edo senarraren menpe jartzen gintuen kode-zibila aldatzeko... Hori lortu genuen, eta berdintasunaren alorrean hasi ginen lanean gero. Lan hori oraindik ez da bukatu. Aurreneko jardunaldi feministak oso ederrak izan ziren. Han joan ginen feminista esukaldunak gure bakeroak jantzita, ile laburrarekin..., eta, bat-batean, kataluniako feministak iritsi ziren. Baina zer zen hura! Garai hartan ile kizkurra eta Indiako soinekoak zeudenmodan, eta hala sartu ziren haiek, eta liluratuta utzi gintuzten. Txundituta geratu nintzen: feministak eta politak ziren! Posible zen ederra eta feminista izatea! Barne-iraultza bat eragin zidan horrek, guretzat apaintzea eta, zer esanik ez, gizon batentzat apaintzea traizioa ziren ia. Ni oso alferra izan naiz beti, eta oraindik ere ez dut nire burua asko apaintzen, baina aurreiritzi haietatik askatzea handia izan zen, eta oraindik eskertzen diet feminista katalan eder haiei. Dena zuten guk baino politagoa: soinekoa, ilea, irribarrea... dena. Garai hartan hasi ginen hezkidetza lantzen, eta lan-fitxa mordoa sortu genuen, baina irakasle feministok bakarrik jartzen genituen praktikan. Orduan iritsi zitzaizkigun desberditasunaren teoriak ere, eta ulertu genuen ez genuela gizonak bezalakoak izan behar, eskubidetan haien parekoak baizik. Ordura arte itsututa geunden berdinzaletasunarekin, eta eztabaida horiek mingarriak izan ziren kasu batzuetan. Gainera, militantzia bakarraren eta militantzia bikoitzaren arteko eztabaidak ere piztu ziren: emakume asko, feministak izateaz gain, alderdi politikoren batekoak ziren, sindikaturen batekoak... Militantzia anitza zuten horiek, batzuetan, bigarren mailako feministatzat jotzen ziren, eta horrek ere min handia egin zuen.

Esentzialismoaz ere eztabaidatzen zenuten?

Bai. Ni ez naiz esentzialismoaren aldekoa: behin ere ez dut uste izan emakumeok emakume izate hutsagatik onak eta zoragarriak garenik. Alderantziz, beti defendatu izan dut emakumeok nahi bezain kabroiak eta zitalak izan gaitezkeela, eta eskubide hori behar-beharrezkoa zaigula. Emakumeok nahi dugun guztia izan gaitezke: gaiztoak, dibertigarriak, krudelak, goxoak, bortitzak... Gizonak izan daitezkeen guztia izan gaitezke. Guri ez digu batere laguntzen esentzialismoaren teoriak! Gaiztoak izateko eskubidea ere izan behar dugu, militarrak izateko eskubidea, mehatzari eta puta izateko eskubidea. On eta txar guztia izateko eskubidea izan behar dugu. Eta gaizki jokatu badugu epaitu gaitzatela, pertsona gisa, egindako ekintzengatik.

Politika eta emakumeei buruzko eztabaidak etorri ziren gero, emakumeek alderdi politiko gisa antolatu behar luketen ala ez erabakitzeko. Zein iritzi duzu zuk?

Alor politikoa garrantzitsua da eskubide jakin batzuk lortzeko, baina garai hartan errieta batzuk izan ziren. Politikan aritu nahi zuten emakume batzuk botere-gosea zuten, beren buruetan segurtasun ikaragarria erakusten zuten, eta beste guztioi gauzak eurek ikusten zituzten bezala ikusarazi nahi zizkiguten. Guri “reinona” batzuk iruditzen zitzaizkigun. Horrekin batera, lehen aldiz uztartu ziren feminismoa eta ezker abertzaleko mugimenduak, eta feminismoa nazio askapenerako mugimenduarekin uztartu zitekeela esaten hasi ziren emakume batzuk. Krisi dezente izan ziren garai beretsuan, eta gauzak adostu nahi genituen feministok nahiko gaizki pasatu genuen, nork bere aldera egiten baitzuen tira. Politika tartean sartu zenean hasi ginen bereizten, eta azkenean gutariko bakoitza alor jakin batean espezializatu zen: solidaritatean espezializatu ginenak generoaren eta garapenaren alorrean hasi ginen lanean, abertzaleak nazio askepenerako mugimendua eta generoaren esparruan, asanbladakoak alderdi politikoez kanpoko feminismoan, Plazandreok beren eremuan eta Lanbroakoak alderdi politiko feministan. Beraz, ordutik, nor bere esparruan ari da lanean, eta martxoaren 8ko eta azaroaren 25eko ekitaldiak antolatzeko elkartu ohi gara denok, tira, denok Lanbroakoak izan ezik. Baina elkartzen gara alderdietako emakumeak, sindakatuetakoak, GKEetakoak, ekologistak... Foro oso zabala da, feminista zahar eta gazteak elkartzen gara elkarrekin gauzak egiteko, eta denontzat aurrera egiteko balio dezaketen proposamen feminista bateratuak egiteko.

Izan zinen Grandako jardunaldi feministetan?

Bai. Granadan queer mugimenduari ireki zitzaionatea parez pare, eta orain 2012ko patologizazioaren kontra ari gara borrokan. Izan ere, 2012an gaixotasun psikiatrikoen errolda berritu nahi dute, eta sexu-aldaketa egin nahi duten pertsonak edo sexu-aldaketarik egin nahi ez duten arren intersexualak direnak errolda horretan sartu nahi dituzte, patologiatzat sailkatu nahi dituzte trasexualitatea eta intersexualitatea, eta horren aurka ari gara borrokan. Ez dezatela sexua gehiago patologizatu, nahikoa dugu dagoeneko.

Nola aldatu da gizarteak, oro har, feminismoarekiko duen jarrera urte hauetan?

Gaur egun ia inork ez du esaten emakumeok gizonak baino gutxiago garenik, men egin behar diegunik, “gizonen kontuetan” sartu ezin garenik... Alde horretatik, aurrera egin dugu. Dibortzio-eskubidea ere begi onez ikusten du jendartearen gehiengoak, eta aborto-eskubidea ere bai, kontra dagoen sektore katolikoa oraindik indartsua den arren. Legezko berdintasunaren eta berdintasun ekonomikoaren aldeko ahotsak ere gero eta indartsuagoak dira. Baina“bekatari” berriak asmatu ditugu orain: beste kultura batzuetako gazteak, gayak, lesbianak eta transgenero publikoak. Bi manifestaziotara joan naiz azken aldian Alde Zaharrean elkar agurtzen ari ziren bikote homosexualak zigortu dituztelako. Halako astakeriak isilpean mantentzen dira, salbuespenak balira bezala, eta bitartean “bekatari” horiek zigortzen jarraitzen du legeak. Dena eginda dagoela eta denok berdintasunean bizi garea saldu digute, eta jende askok sinetsi egin du, errazagoa delako hala sinestea eta zapalkuntzak ez ikustea, mozorrotzea. Lesbianen alde gaudela diogunean, zenbateraino gaude alde? Zer egiteko prest gaude haien eskubideak defendatu eta aldarrikatzeko? Zenbateraino sentitzen dugu gure haien borroka? Nik nerabeekin lan egin dut bizitza osoan, eta homofobia ikaragarria dago oraindik, eta ez da behar besteko indarrik egiten hezkidetzan, kontu honi ez zaio behar besteko garrantzirik ematen. Sexu-heziketa ez da derrigorrezko ikasgaia eskoletan, eskolaren borondatearen esku geratzen da. Sexu-heziketarik ez dagoenez heziketa feministarik ere ez dago, ezta hezkidetzarik ere. Eta emakume askok oso tratu txarra jasaten dute nerabezaroan, nerabeen arteko erasoak eguneroko ogia dira, baina ezikusiarena egiten dugu. Gainera, berdintasunean bizi garela saldu digutenez, neskatila horiek ez dituzte jasaten dituzten erasoak beren sexuarekin edo matxismoarekin identifikatzen, “normaltzat” jotzen dituzte edo “aguantatu” egiten dituzte. Oso arriskutsua da darabilgun moral bikoitza. Gizartea, oro har, oso misoginoa da, eta ez gara ohartzen.

Prebentzioak garrantzi handia du?

Jakina, ezin dugu ahaztu gizartea misoginoa dela, eta emakume gisa lortzen dugun eksubide bakoitza ordainaraziko zaigula. Ama izan nahi baduzu, horrek prezio bat izango du, ez baduzu izan nahi ere prezioa izango du, lesbiana izan nahi baduzu, ordaindu egin beharko duzu, senarrak adina eskubide nahi badituzu, bidesaria izango da... Ezin dugu inozoak izan, gure askatasunak prezioa du oraindik, eta oso garestia. Kolektibo gisa odolez ari gara gure askatasuna eta eskubideak ordaintzen, eta odol hori gelditzen ez den bitartean ez dugu eskubiderik irabazi, trukea baino ez da, eskubideak odolaren truke. Odola geratzen denean esan ahal izango dugu eskubideak irabazi ditugula.

Beharrezkoa iruditzen zaizu lanketa batzuk sexuaren arabera bereizitako taldetan egitea?

Bai, behar-beharrezkoa da lanketa batzuk emakume-taldetan eta beste batzuk gizon-taldetan egitea. Emakume taldeak euren eskubideen alde lanean hasten direnean, inguruko gizon asko –eta emakume batzuk ere bai- izutu egiten dira, eta ez dute jakiten egoera berriaren aurrean nola kokatu. Lehen aurre egiten ziguten, kontra, baina orain ez dute jakiten non kokatu, feminismoaren aurrean zer egin. Baina benetan uste dut berdintasunaren alde zerbait egin nahi duten gizonek, batetik, emakumeen borroka errespetatu behar dutela eta, bestetik, guk egin genuen bezala, ikasi egin behar dutela sexuaz, generoaz, hezkidetzaz... Guk ezin dugu beraien partez ikasi, eta ez dagokigu inoren psikologo lana egitea ere. Emakumeok ezin dugu gizonen irakasle lanik egin, norberak egin behar du bere bidea. Baina hau berdin gertatzen da borroka guztietan, Sahararen aldekoan, adibidez. Ni hara banoa euren borroka babesteko da, eskatzen didaten hartan laguntzeko. Ez naiz zer egin behar duten esatera joango, eta ez diet beren energia nire zauriak sendatzen inberti dezaten eskatuko. Ikasi nahi badut aholku eskatuko diet irakurri beharreko liburuen inguruan, elkarrizketei adi egongo naiz eta oinarri teoriko bat hartzen saiatuko naiz sahararren egoera hobeto ulertzeko. Eta emakumeon borrokarekin berdin-berdina da. Ignorantzia oso ausarta da. Uste dut emakumeok emakume-taldetan elkartu behar dugula feminismoan sakontzen jarraitzeko, gure beharrak identifikatu eta aurrera egiteko. Gure artean elkartzen ez bagara oso zaila da aurrera egitea.

Nola egiten duzue lan GKEetako genero batzordean?

Batzordea osatzen dugun emakume eta gizonen artean oinarri-oinarrizko premisa feminista batzuk onartzen dira, baina batzordeak, oro har, ez du oinarri feministarik. Kasu konkretuetan martxoaren 8ko koordinakundearekin lan egiten dugu eta, adibidez, posible da GKEerako genero batzordetik abortu-eskubidea defendatzea, baina hori ez da GKE guztien gustukoa. Edo, esaterako, prostituzioaren gaia oraindik ez dugu planteatu ere egin, eztabaida bizi-bizi dagoelako oraindik, eta ez omen dira hautsak gehiegi harrotu nahi. Niri gai honetan kokatzen gehien lagundu didana Dolores Juliano antropologoa eta feminista klasikoa izan da. Berak irakatsi zidan hitza emakumeei eman behar zaiela, ezin dugula beste batzuen partez erabaki. Eta horretan indar egiten saiatzen naiz GKEetako genero batzordetik.

Horregatik zaude, esaterako, prostituzioa abolitzearen kontra?

Bai, gaur egun prostituzioa abolitzea ezkontza abolitzea bezalakoa litzateke. Utzi emakumeei aukeratzen, eta bermatu haien babesa eta ongizatea: trata ditzatela ongi, ordaindu diezaietela duinki, kendu diezazkietela estigma, izan daitezela eskubidedun sujetu, beren istorien protagonista. Abolizionismoa inposatzailea da, eta debekuak eta inposaketak dira zapaltzen gaituztenak. Gainera, erabaki horien atzean puritanismo nabarmena dago. Ai, gure Euskal Herri puritanoa! Puritaniso horrek emakumeen aurka egiten du: gure ama gaixoei ez zieten eskotea erakusten uzten, eta orain batzuei beloa kendu nahi diete, beste batzuei jarri, batzuei tanga erakustea debekatu, besteak bularrak operatzera bultzatu... Ene! Utzi gaitzatela bakean! Zenbat arau, zenbat hierarkia emakumeon gainean! Marie Darrieussecq idazle frantziarrak esaten duen bezala “izorratu egiten nau krema-poto bat ireki eta nola eman behar dudan esaten didatenean, bazkaltzera joan eta dieta bat jartzen didatenean, gauza guztietarako instrukzioak ematen dizkidatenean”. Utz diezagutela gauzak nahi dugun bezala egiten, hanka sartzen eta ateratzen, persona helduak eta osoak gara eta. Edo ama izatera goazenean! Vade retro! Zenbat ama-komando izaten diren inguruan aholkuak eta intrukzioak ematen, nolako amak izan behar dugun ahaztu ez dakigun. Beldurgarria da! Egin dezagun gogoak ematen diguna! Topa dezala nork bere bidea. Izugarrizko presio adoktrinatzailea jasaten dugu emakumeok eta, batez ere, amek Euskal Herrian.

GKEen genero batzordeak oinarri feministarik ez duela diozu. Emakumeen askapenaren aldeko borrokak posible dira oinarri feministarik gabe?

Arazo hori da GKEen genero batzordean daukaguna. Jakina gauzatxoak egin daitezkeela, baina oinarri feministarik gabeko talde guztietan feministok jasotzen dugun mezua “ez haserretu, kontuz, poliki-poliki” izaten da, politikoki zuzenak izan behar dugu inor ez mintzeko. Debekatuta dago haserretzea. Baina, hala ere, esparru guztietan egin behar dugu indar, eta halako genero batzordeetatik ere egin daiteke aurrera. Genero ikuspegia lantzen duten talde edo proiektuak paktu batetik abiatzen dira, genero bereizkeria nabarmenen kontra borrokatzeko tratutik, genero ekitate faltaren aurka lan egiteko. GKEetan askotan gertatzen da emakumeon lanak dohakoak izaten direla, eta gizonenak, berriz, ordainduak. Nonbaiten jantoki-popular bat antolatu bada eta emakumeak ari badira janaria prestatzen eta partitzen, borondatez egingo dutela aurresuposatzen da. Gizonen lanak, aldiz, ordainduak izan ohi dira. Emakumeon solidarioak izan behar dugu geurez. Generoan adituak diren gizonek kobratu egiten dute, ofiziotzat dute generoan aditu izatea, zenbat feminista dagoen ordea, generoan aditu-aditu izanagatik inoiz sosik ikusi ez duena! Eta ez diot gizonek kobratu behar ez dutenik, jakina baietz! Baina geuk ere geure burua baloratu behar dugu, eta langile serio gisa ikusarazi. Zenbat lan eta denbora eman dugun borondatez!

GKEetako genero batzordean ahal duzuna egiten duzu, beraz. Non egiten duzu nahi duzuna?

Orain nagoen emakume taldea Skolastikakoa da, eta Sareinak ere gertutik jarraitzen dut. Skolastikako irakurle-taldean emakumezko idazle errepublikarrak berreskuratzen ari gara. Feminismoak aurrera egin dezan derrigorra da emakumeak taldean elkartzea, eztabaidatzea, geure buruak behin eta berriz zalantzan jartzea. Gainerako guztiak tranpa dira, balio dezakete eskubide puntualak lortzeko eta generoa eta garapenaren inguruan pausu batzuk emateko, baina emakumeon askapen borroka emakumeok egin dugu eta egiten dugu, taldeetan bilduta, bestela ez dago aurreratzerik. Nik, adibidez, ez nekien queer teoriez ezer, eta taldeko neskek gomendatuta Judith Buttler irakurri nuen lehen aldian oso azalekoa iruditu zitzaidan. Ez nuen ulertzen emakumeek gizon planta hartu eta hankartean galtzerdi bat sartzearen jolas haiek zer zuten sakonekoa eta iraultzailea, infantila iruditzen zitzaidan. Nik, batez, ere 3. munduko eta beste kultura batzuetako emakumeekin egin dut lan taldean, eta gai horiek urrunekoak zitzaizkidan, friboloak. Emakumeok arazo askoz larriagoak ditugu!, pentsatzen nuen, zer da nahi baduzu gizon rolak hauta ditzakezula dioen kontu hau? Baina, jakina, nahastuta nengoen, eta ikasi egin nuen, eta neurri handi batean alabari eskerrak, gaur egun badut nahikoa erreminta queer mugimendua mugimendu feminista eta askatzaile gisa kontutan hartu eta baloratzeko.

Emakumeok lortu ditugun eskubide eta askatasunak oso ahulak direla diozu. Zergatik?

Orain bi urte berriro firmatu behar izan nuen “nik ere abortatu dut” manifestua, 20 urte neuzkanean bezala. Eskuinak abortuaren inguruan lortutako eskubide apurrak kendu nahi zizkigun, eta eskuinaren ofentsibaren aurrean kanpaina indartsua egin behar izan genuen lortutako eskubideak ez galtzeko. Azkar egiten diegu gure eskubideei uko. Eta aldarrikapenak segituan iruditzen zaizkigu gogorregiak, exageratuegiak, krispatzaileegiak... Emakumeok, gizonen gustuko izateko, nahi duguna egiteko eskubidea daukagu: bularrak operatu ditzakegu, takoiak jantzi, honela edo hala jantzita joan, beloa jantzi... Emakumeok txorakeria asko eta txorakeriak ez diren beste hainbat gauza egin izan ditugu gizonen gustukoak izateko, eta zilegi da. Niri horrek ez dit batere ardura, oso ondo iruditzen zait, emakumeak bere hautuak kontzienteki egiten baditu. Baina emakumeek uste izatea indarkeria matxistaren aurkako legean gizon gaixoen aurkako injustiziak daudela..., hori beste kontu bat da. Martxoaren 8an abokatu batzuek eman zuten hitzaldi batean izan nintzen eta haiek garbi esan ziguten: lege hau beren mesederako injustuki erabiltzen duten emakumeen kopurua ez da kontuan hartzekoa, banaka batzuk baino ez dira, oso-oso kopuru txikia da indarkeria matxistaren aurkako legeaz abusatzen duten emakumeen kopurua. Baina emakumeen aldeko lege edo arau bat ateratzen den bakoitzean segituan belduratzen gara eta esaten dugu “eta gizon gaixoak?”, “eta haserretzen badira?”, “ez gara pasatzen ariko, ezta?”... Barru-barruraino sartuta daukagu inposaketa, eta gure eskubide oinarrizkoenak aldarrikatzea ere pasatzea iruditzen zaigu sarri. Mina ematen dit gure askatasun eta eskubideen truke hainbeste odol ordaindu behar izateak. Eta gainera, lortzen ditugun eskubideak oso ahulak izaten dira arlo guztietan, segituan ezabatzeko modukoak.

Herrialde arabiarretako eta herrialde musulmanetako feminismoa da gehien ezagutzen duzuna. Zer ikasi duzu emakume arabiarrengandik?

Oso gaztetatik ezagutzen dut Sahara eta haien borrokaren bat egin dut aspalditik. Baina segituan hasi nintzen Saharako emakumeak ezagutzen eta nire feminista izaerak emakume sahararrak, emakume arabiarrak sakonki ezagutzeko grina piztu zidan. Haien askapen borroka ezagutzen saiatu nintzen. Duela urte asko Emakume Internazionalista taldetik emakume arabiarrak ekartzea lortu genuen: Argeliakoak, Marokoko Fatima Mernissi, saharrak... Lauzpabost arabiar etorri ziren emakume feminista gisa zuten esperientzia kontatzera. Emakume musulmanak eta arabiarrak ikertzean hainbat gauzarekin ohartzen zara. Hasteko, musulmana esatea kristaua esatea bezain zehazgabea da: zer zerikusi duzu zuk budua praktikatzen duen brasildar kristau batekin? Saharar batek yemengo emakume musulman batekin duen zerikusi berbera, ia ezer ez. Arabiarra esatea konkretuagoa da.

Zer berezitasun ditu feminsimo arabiarrak?

Herri arabiarrak, Magrebetik hasi eta Afganistan arte, aurreko kulturetatik asko edan duten eta asko aberastu diren herriak dira. Greziarrengantik, turkiarrengantik, desertuko nomadengandik, Damaskoko eta Bagdageko kulturetatik edan dute. Beraz, oso garai aberasgarria izan zuten, baina ondoren beherakada kolonialista izugarria ere bai, herri gisa atzera eragin ziena, eta ahal izan duten gisan atera dira kolonialismotik, nahikoa gaizki doakien neokolonialismo batekin, kasu askotan. Herri horietako emakumeak ere askatasunaren aldeko borrokan ari dira, baina euren oinarria desberdina da. Guk adinako indarrez egiten dute euren emantzipazioaren alde, oso emakume indartsuak dira, oso ausartak, baina, zenbait kasutan, guk lortutzat dauzkagun eskubideen alde ari dira borrokan. Dena den, badira guk baino lehenago lotu dituztek eskubideak ere.

Esaterako?

Lanerako eta ikasteko eskubidea. Batetik, koranean ikasketei garrantzi handia ematen zaielako eta, bestetik, hemen emakume ideala andre otzan eta etxekoia, anbizio intelektual handirik gabekoa zen bitartean, han emakume inteligentea, artista, literaturaz eta pinturaz zekiena zelako baloratzen zena. Bozka eskubidea ere 1950. urtean lortu zuten egiptoarrek. Pentsa, suitzarrek ia 80. hamarkadara arte itxaron behar izan zuten. Herrialde arabiarretako emakumeek askatasun pertsonalaren alde borrokatu zuten lehenbizi, inoren baimenik gabe noranahi joan ahal izateko eskubidea; gero, ikasteko eta lanerako eskubidea; gero, ezkondu ala ez aukeratzeko eta ezkontzekotan norekin ezkondu aukeratzeko eskubidea (eta zailagoa izaten da ez ezkontzea hautatzea, norekin ezkondu hautatzea baino)...

Aitakeriaz edo errukiz begiratzen diegu emakume arabiarrei?

Bai, gaixoak, pentsatzen dugu. Eta ez gara ohartzen ikasketetan eta lan munduan mila buelta ematen dizkigutela, parte-hartze politikoan ere gure aurretik daudela. Zailtasun handienak sexu-harremanetan dituzte. Izan ere, han sexu-harremanak ez dira sekula zigortuak izan, hemen sexua bekatua zen baina kultura musulmanean sexua izan da beti ezkontzaren alderdirik onena, eta ezkontzatik kanpo zigortua izaten jarraitzen duen arren ezkontzaren barruan asko zaintzen da, aspalditik dauzkate eskuliburuak emakumeei plazera emateko sexu-praktiken inguruan, eta musulmanentzat garrantzitsua da sexu-harremanetan gozatzea eta gozaraztea. Kontua da ezkontzatik kanpo, ezkontzaren aurretik eta alargundu ostean ez zaiela sexu-harremanik baimentzen. Nigerian adulteriogile deitzen dieten emakumerik gehienak alargunak izan ohi dira, eta berriro ezkondu ez direnez zigortu egiten dituzte. Horretaz gain, musulmanek gorputzarekiko pudore handia dute, eta horrek ere ez die askatzen uzten. Hemen, emakume musulmanei buruz aitakeriaz jarduten gara ia beti, baina haiek oso argi daukate beren askapen bidea zein den, eta horretan ari dira.Nik ez diot beste emakume bati askatzeko zer egin behar duen esango, askatu egin nahi duela esaten badit babesa emango diot. Guk ezin diogu inori (ez gizonei ez emakumeei) bere askatasunerako bideak zein izan behar duen esan. Gure esperientzia partekatu dezakegu, hori bai, inori balio badio erabil dezan. Hortik aurrera, norberak izan behar du bere burua askatzeko gai, nahiz eta horretarako ezinbestekoa izaten den taldearen babesa.

Eta nola jarduten duzue, zehazki, GKEen genero batzordetik? Nola txertatzen duzue genero ikuspegia kooperazio-proiektuetan?

usko Jaurlaritza orain dela gutxi hasi da GKEetako proiektuak onartu ala ez erabakitzerakoan horiek genero ikuspegia txertatuta duten ala ez kontuan hartzen. Guk, GKEetatik proiektu bat proposatzen den bakoitzean, helburuko herrialdean ere proiketu hori nola aplikatu erabakiko duen emakume talde bat edo emakumeen GKEbat egotea bermatzen dugu. Helburuko herrialdeko kudeaketa gizonezkoek bakarrik egiten badute, ez dago zereginik. Proiektu hori aplikatuko den herrialdean euren askatasunaren alde antolaturiko emakumeak baldin badaude haien partehartzea bilatzen saiatzen gara, maila guztietan. Proiektuak asetuko dituen beharren artean euren beharrak ere kontuan hartzea bermatzen dugu, baita proiektuaren kudeaketan eta zuzendaritzaren parte hartu dezaten ere. Emakumeen beharrizanak, parte-hartzea eta zuzendaritza bermatzen ditugu. Hori da genero ikuspegia txertatuta duten GKE guztiek egin behar luketena. Eskuliburu pila bat daude proiektu jakin batek emakumeen beharrizanak asetzen dituen ala ez, emakumeen parte-hartzea bermatu duen ala ez eta haien zuzendaritza bermatu duen ala ez jakiteko adierazleak zeintzuk diren azaltzen dituztenak. Hori da kooperazio proiektuetan genero ikuspegia kontuan hartzeak esan nahi duena. Zer gertatzen da? Kooperazioaren arloan ere, askori, maskulino generikoa iruditzen zaiela normala, denentzako balio duena, eta askok uste dute genero ikuspegirik gabe, orokorrean planteaturiko proiektu batek berdin asetzen dituela emakumeen eta gizonezkoen beharrak.