1991n abiatu zenetik, itsaso zakarrean ibiltzea egokitu zaio UEMAren ontziari. 1988an, EHEren ekimenez, Euskararen Erabilpena Normaltzeko Udal Arautegia onartu zuten hainbat udalek. Hala sortu zen Udalerri Euskaldunen Mugimendua, hiru urte geroago, Aizarnazabalen egindako ekitaldian, UEMA bihurtu zena. Helburua gaurko bera zen: herritarren bizitza sozial guztia, publikoa zein pribatua, euskaraz izan dadin bideak urratzea. Udal haien jarduna, noski, euskara hutsezkoa izango zen aurrerantzean. Mankomunitateko kidea izateko baldintza bi bete behar ziren: hala nahi izatea eta biztanleen %80, gutxienez, euskalduna izatea. Geroago, Eusko Jaurlaritzak Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia argitaratu zuenean, %70era jaitsi zuten muga, planak ezarritako tarteekin bat egitearren hain zuzen.

UEMA sortu zuten lehenbiziko hamasei udal haiek ez zuten helduleku gehiegirik legedian, eta gaur egungo 59ek ez dute orduan baino gehiago. Izan ere, UEMA jaio orduko Espainiako Konstituzio Auzitegiak ebatzia zuen funtzionamendu elebakarra legez kanpokoa zela, ele hori euskara izatekotan noski. 80ko hamarkadaren erdian, aipatutako Auzitegiak Konstituzioaren aurkakotzat jo zuen EAEko Euskararen Legearen 8.3. artikulua: “Udalaren gizarte-hizkuntzazko egoera dela eta, herritarren eskubideen kaltetango gerta ez dedinean, herri-agintariek, Toki-Arduralaritzaren alorrean, euskara bakarrik erabili ahal izango dute”. Argitu beharrik ez dago “elebakar”, “euskara bakarrik” eta abarrek ez dutela errealitatea islatzen: gaztelania hiztun elebakarren eskubideak guztiz bermatuta daude, Hego Euskal Herri osoan bezala, UEMAko herrietan ere. “Euskaldunak ez direnen biztanleen kexarik ez dago”, azpimarratu du Jon Bollar Aulestiko alkate eta UEMAko presidenteak. Aitzitik, UEMAko herritarrek ez dute bermatuta zerbitzu guztiak euskara hutsez jasotzea, dena ez baitago udalaren borondatearen menpe.

Nafarroan are gutxiago eskaintzen du legediak: eremu euskaldunean euskara ofiziala izatea, hori bezain lausoa izan da eta da herrialde horretako UEMAko kideentzat lege-bermea. Praktikan, zorioneko 8.3 artikulu haren filosofiari eutsi zion mankomunitateak, oraindik eusten dion bezala. Jon Bollarren berbetan, “guk euskara hutsez funtzionatuko dugu, legeak baimendu ala ez, hizkuntz eskubideak legearen gainetik daude eta”.

Lege babesa lortzeko ahaleginak

Ez dezala inork interpretatu UEMAk legearen babesik bilatzen ez duenik. Mankomunitatearen hastapenean haren aholkulari juridikoa zen Iñigo Urrutiak dioskunez, 90eko hamarkadan hainbat aldiz eskatu zioten Eusko Jaurlaritzari udalerri euskaldunentzat nolabaiteko estalki juridikoa sortzea, baina alferrik. 2000. urteak beste kolpe bat ekarri zien: estatuko abokatuak helegitea aurkeztuta, Espainiako Auzitegi Gorenak legez aurkakotzat jo zituen UEMAren estatutuak.

“Argudio nagusia zen mankomunitateak obrak edo zerbitzuak eskaintzeko eratu behar direla, eta euskara ez dela ez obra ez zerbitzu”, azaldu digu Jon Bollarrek. 2008an estatutu berriak egin zituzten eta udalez udal onartu, baina bitartean herri bat baino gehiago geratu zen UEMAn sartu ezinik, horretarako eman beharreko pausoa udalbatzak mankomunitatearen estatutuak onartzea baita. Bide batez esateko, 90eko hamarkadan ere UEMAn sartzea galarazi zieten udalerri batzuei, nahiz eta orduan, jakina, argudio legalak beste batzuk ziren. Bitxia da hala ere, bai 2000. urtea baino lehen bai ondoren, udalerri asko inolako trabarik gabe bihurtu direla UEMAko kide. Bollarren ustez, “estatuko abokatuak aleatorioki aukeratzen du zein udalerriren aurka jo”.

2008an onartutako estatutuetan Auzitegi Gorenak leporatu ziena konpondu zuten: UEMAk hainbat zerbitzu eskaintzen ditu orain. Horietako bat, etorri berriak integratzekoa. “Azken urteetan gero eta gehiago dira udalerri euskaldunetara oso urrutitik etorritako pertsonak, eta oro har, ez zaie jakinarazten bertako errealitatea zein den. Euskal kulturatik edo euskaratik at uzten dira”, azaldu dute. Etorri berri horiek euskarara erakartzeko, Auzoko izeneko programa pilotua abiarazi dute Berriatuan, Bergaran eta Zestoan. Horrez gain, herri askotan harrera protokoloa daukate, Bollarrek esplikatu digunez: “Kanpotar bat datorren bakoitzean erroldan izena ematera, orri bat ematen diogu esateko Euskal Herrira etorri dela, udalerriko hizkuntza ofiziala euskara dela... Hizkuntza bitan egiten da orri hori: euskara eta beste bat”.

Kontuak kontu, UEMAren estatutu berriek ez dute Espainiako Estatuaren erreakziorik eragin oraingoz. Mankomunitateko kideak itxaropentsu ageri dira: dagoeneko ez badute egin, ez dute uste “ukituko” dituztenik. Bitartean, jarraitzen dute saiatzen euskara hutsezko funtzionamendua legedian nola edo hala jasoa egon dadin. Eta ez hori bakarrik: UEMA bere burua birdefinitzen ari da.
1991tik gauza asko aldatu dira Euskal Herrian. Garaiei egokitu beharrak aginduta, udaberrian burutuko den hausnarketa prozesuan murgilduta dago UEMA. Betiko helburuei eutsiz, hori bai. Esan gabe doa euskal udalerri elebakarrentzat marko juridikoa eratzea dela hausnartzen ari den gaietako bat. Abiapuntua ez da oso sendoa, tamalez.

Ezin hizkuntza propioari lehentasuna eman

Uneon daukaten heldulekuetako bat EAEko Euskararen Aholku Batzordeak kaleratutako Euskara 21 txosteneko esaldi hau da: “Arnasgune horiek [gune euskaldunak] zaindu, sortu eta, ahal balitz, hedatu ezean, alferrik izango da, seguruenera, gainerako ahalegin oro. Horrenbestez, lehentasunezko trataera garbia eman beharko zaie euskararen arnasguneei XXI. mende hasierako hizkuntza politikan”. UEMAren ustez, hitz horietan gordetako teoria lege bihurtzeko jauzi handia egin beharko litzateke, gauden-gaudenean. Are okerrago. Iñigo Urrutiak gogorarazi digu etorkizun hurbilean ezin daitekeela ezer onik espero Espainiako Konstituzio Auzitegiak Kataluniako Estatut-ari buruz emandako sententziaren ostean. “Bertan esaten da ezin zaiola bertako hizkuntzari lehentasunik eman gaztelaniaren gainetik”. Aurrekari horiek ikusita, Urrutia seguru dago udalerri euskaldunen balizko lege bat Konstituzioz kanpokotzat joko litzatekeela.

Zailtasun eta guzti ere, eraginkor

Legea alde ez izateak ez die eragotzi aurrerapausoak egitea. 2006 eta 2009 bitartean, Kontseiluak hizkuntz politikaren neurketa egin zuen ehundik gora udaletan, eta emaitza onenak lortu zituzten hamarrak UEMAko kideak ziren. “Horrek argi uzten du gure hautua dela eraginkorrena euskararen normalizazioa bultzatzeko”, diote.

Zailtasunik ez zaie falta, euskara hutsez aritzea ia ezinezkoa baita. “Udalerriaren bizitza guztia euskara hutsezkoa izan dadin ahalegintzeko ‘borroka’ asko egin behar da, aldundiekin, osasun sailekin, garraio konpainiekin, enpresa pribatuekin...”, dio Jon Bollarrek. Legerik ezean, Udalaren esku ez dauden zerbitzuak euskarazkoak izatea zerbitzu-emailearen borondatearen menpekoa da. Esan gabe doa UEMAren ahaleginek ez dutela beti saria lortzen, eta zenbait esparrutan benetako zulo beltzak daudela, osasun zerbitzuan esaterako.

Agian horrek kentzen die gogoa udal askori UEMAn sartzeko. Bollarren berbetan, “sarritan zalantzak aipatzen dizkigute, ez dakite gure hizkuntz politikara egokitzeko gai izango diren”. Mankomunitateko udalerri gehienak txikiak dira, eta txikiak dira, halaber, kide izateko baldintzak betetzen dituztenak. “Euren arazo handiena errepidea konpontzea izaten da, hizkuntz politika nahiko kezka urruna da haientzat. Askok uste dute euskara beraien herrietan primeran dagoela, kalean egiten delako, eta ez diote hainbeste garrantzi ematen Udaletxeak euskaraz funtzionatzeari”.

Nolanahi, UEMA etengabe saiatzen da kide berriak bereganatzen, eta emaitzen arabera arrakasta dutela esan daiteke: legegintzaldi honetan hamazortzi udal sartu dira, inoiz baino gehiago. Alta, datuak badu bere ifrentzua, aldi berean inoiz baino gehiago irten dira-eta: zortzi, horietatik zazpi bizkaitar. Guztira, UEMAkoak izan daitezkeen eta ez diren 77 udalerri daude gaur egun Hego Euskal Herrian.

EAJrekin harreman zaila

EAJren jarrerak noraino daukan horrekin zerikusia ez da neurtzeko erraza, baina eragiten duela ezin ukatuzkoa da. Adibide modura: UEMA utzi duten azken zortzi herri horien gobernua jeltzaleen esku dago. Egia da, halaber, EAJk agintzen duen beste udalerri batzuek bertan jarraitzen dutela, eta baita ere baten bat sartu dela legegintzaldi honetan. Auzi honi buruz galdetu diogu EAJri, eta hauxe erantzun digu haren prentsa zerbitzuak, ohar baten bidez: “Euzko Alderdi Jeltzalearen UEMArekiko harremanak, herri honetako beste edozein erakundeekiko harremanak bezalakoak dira. Hala ere, eta UEMA udalen arteko erakundea izanik, Alderdiaren aldetik udalen esku geratzen da harreman zuzena izatea eta baita bere kudeaketa”.

Aurten Arratzu eta Bermeo irten dira UEMAtik. Arratzuko Udalak argudiatu zuen UEMAtik bideratzen zizkioten bitartekoak ez zituela lar erabiltzen, eta Bermeokoak, berriz, badituela lau euskara teknikari eta euskara sustatzeko nahikoa dela haiek egiten duten lana. Argudiook, itxura batean, bat egiten dute EAJren oharrak aipatzen duen udal autonomiarekin. Haatik, UEMArekiko alderdi politika ongi definitua, eta ez preseski aldekoa, egon daitekeela pentsarazten dute legegintzaldi hasierako gertakariek.

Jon Bollar UEMAko presidenteak azaldu digunez, mankomunitatearen Zuzendaritza Batzordea alderdi bakoitzak azken udal hauteskundeetan lortutako emaitzen arabera osatzen da. Momentu honetan, Ezker Abertzaleak lau ditu, EAJk hiru, eta beste hirurak gainerakoen artean banatuta daude. “Baina hauteskunde osteko lehenengo Batzar Orokorra egin genuenean, Zuzendaritza Batzordea osatzeko hain zuzen, alderdiko norbait joan zitzaien bertan zeuden EAJkoei, handik alde egin behar zutela esatera”. Ordutik, hutsik daude EAJri dagozkion hiru jesarlekuak. Horri buruz galdetu diogu alderdi jeltzaleari, baina ez digu erantzun. UEMAk egin dizkien biltzeko eskaerei ere ez, Bollarren esanetan.

Mamuek bizirik jarraitzen dute?

UEMA eta EAJren arteko tirabirak ez dira bart gauekoak. Mamuek ilundutako harremana, genioen Argian 1997an. “Mamuak” ezker abertzaleak UEMAn gehiegizko presentzia edukitzea –EAJren ikuspuntutik– ziren garai hartan, eta zenbait adierazpen entzunda harreman txarraren muina lehengo bera dela dirudi. “Inolako siglekin lotzeak zein apurtzeak, euskararen sustapen eta erabileraren eskubideen aldeko lanari on gutxi ekar diezaioke. Euskara liskar ideologikoen gainetik dagoen altxorra dugu”, esan digu EAJk, liskar ideologikoez galdetu ez diogun arren. Jon Bollarrek, berriz, zera dio: “UEMAko Zuzendaritza Batzordeak hizkuntzaren normalizazioaren aldeko erabakiak hartzen ditu, ez erabaki politikoak. Eta ez daukagu erreparorik ezker abertzalearen herri batek egindako politikari kritika egiteko, okerra begitantzen bazaigu”.