Irailaren 30a gorriz markaturik ageri zen itzultzaileen agenda eta egutegietan, San Jeronimo eguna baita, itzultzaileen patroiaren eguna. San Jeronimok ordura arte grekoz eta hebreeraz soilik irakur zitekeen biblia itzuli zuen latinera. Harena da, hortaz, Vulgata (herriarentzako edizioa) izenez ezagun den bibliaren itzulpen ofiziala. 23 urtez aritu zen lan horretan, 382. urtetik 405. urtera artean. San Jeronimorena da, halaber, itzultzaileek sarri darabilten “Non verbum e verbo, sed sensum exprimere de sensu” esapidea –ez hitzez hitz, ez bada esanahiak ordeztuz–.

San Jeronimok legetxe, hainbat eta hainbat ordu eman izan dituzte itzulpen lanetan euskal itzultzaileek Literatura Unibertsala bildumako aleak euskarara ekartzea egokitu zaienean. Literatura Unibertsala bildumak aurten 20 urte bete ditu eta EIZIEk (Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen elkarteak) antolatutako mahai-inguruan, besteak beste, bildumaren Katalogo Orokorra banatu zen. Katalogoaren sarreran egoki dio Lourdes Auzmendi Hizkuntza Politikarako sailburuordeak: “Literatura ororen loraldia, noski, ez zen etorri berez, bat-batean, besteei begiratuz eta besteengandik ikasiz baizik, hizkuntza ustez hobe eta aberatsetan idatzitakoan oinarriturik hizkuntza landugabe eta larrekoaren mugak zabalduz, noranahiko bihurtzeko.

Literatura ororen loraldiaren aurkian idazle eta idazlan handiak ager daitezen, ezinbestekoak dira ifrentzuan itzultzaile eta itzulpen handiak; itzulpena ez baita hizkuntza baten biziberritzean badaezpadako makulu baldarra, emagin eta inude baizik. Itzulpena ekarle da, hizkuntza orotako ekoizpen baliotsuenak dakarzkiguna; eta eramaile, gure literaturarik onenaren berri ere beste hizkuntza ororen plazara daramatzana”.

Bilduma zabaldu nahian

Gotzon Egia akuilari zutela, bildumaz jardun zuten Iratxe Retolaza, Xabier Olarra eta Lourdes Otaegi adituek.

Retolazak mahai-inguruan esana da itzulpenaren alorrean egin dela ahaleginik handiena hizkuntza literarioa aberasteko, baina kalitatea baduten arren eta eragiteko modukoak izan badiren arren, badirudiela Literatura Unibertsala bildumako aleak ez dutela euskal literatur sortzaileen belaunaldi berrian eragin, beste hizkuntza batzuetara itzulitako lanek hango idazleengan eragin duten modu berean. Horrez gainera, Literatura Unibertsala bildumarako hausnarketa taldean egin izana goraipatu zuen, halakorik ez duela eta ikusi, kasurako, euskal literatur sistemaren komunitatean.

Olarrak itzultzaile legez hitz egin zuen, Literatura Unibertsala itzultzen duenak bihotz zati bat ere jartzen duela aitortuz, Literatura Unibertsaleko itzultzaileak ez duela mertzenario lana egiten goraipatuz.

Literatura Unibertsalaren hutsunea gizarteratzean omen dago, eta irakurlearengana ez heltzeko zer gertatzen den aztertzekoa da. Non ikasten da Literatura Unibertsala irakurtzen? Lourdes Otaegi irakasleak, hezkuntza ertainetako irakasle gisa hausnartu zuen. Literatura Unibertsaleko aleak irakurtzera emandakoan emozio sakonagoak agerrarazten omen dituzte ikasleek, baina kontua da bitartekariek ahalegina egin behar dutela Literatura Unibertsaleko lanak ezagutzeko eta aukera egokiak egiteko. Euskal literatur itzulpengintzaren historiako pasarte polit bat gogorarazi zuen halaber Otaegik, Orixek Tormesko itsumutilarena eman zuenean zati bat asmaturik eman zuela-eta jazoera nola justifikatzen zuen itzultzaileak berak eta haren kritikari izandakoek. Testuaren hizkuntza iragazpena egiteaz gain “iragazpen morala” egin zuela zioen Orixek, irakurlearen integridadearen alde, eta garaiko pentsamoldeari erantzuten zion, kritikarien esanetan.

Mahai-ingurura gerturatutakoek ere hartu zuten hitza. Itzultzaile, idazle, itzulpengintza ikasleak… ziren bertan, eta bukaeran, denen ikuspegiak bildu zituen Gotzon Egiak: Literatura Unibertsala bildumaren etorkizunari begira itzulgaiak aukeratzeko irizpideak berraztertu beharko dira, itzulgaiak ez daitezen izan, batez ere, Mendebaldeko kanonen araberako gizon idazle zurien lanak. Irakurle faltaren arrazoibidea ez datza itzulpenean edo literaturan, arazo psikosoziologikoek eragiten omen diote euskal literatur irakurlegaiari. Usadioak aldatzeko saioak egin beharko dituzte bitartekariek, eskolak berebiziko garrantzia duela aipatu zelarik. Literatura Unibertsalak molde berrietara egokitzeko saioa egin beharko du, eta irakurle ororen eskura izan, saretik doan deskargatzeko moduan, kasurako. Gurean, gainera, Itzultzailearen Egunean aipatu auzi guztiak aztertzeko metodorik ez dago, itzulpen kritika akademikorik ez baita egiten.

Galdera gehiago, hortaz, erantzunak baino Itzultzailearen Egunean. Baina, hori osasungarria da oso.