“Ze hotza e! / Ta haizia… / Haizia, Zarautzen… De cortar! / Ta komentau due hurrengo astean hogei gradura ailegau daitekeela! De la temperatura que tenemos ahora y la semana que viene veinte grados! / Hain denbora gutxiyan ze gorabehera egiten ditun…”. Gorabeherak solasaldi honetan erabilitako hizkuntzenak, lau pertsonen arteko jardunean, familia giroan. Izan ere, ukipen egoeran dauden hizkuntzen artean ezin da elkarreragina saihestu; gure kasuan, gaztelaniarekin Hegoaldean eta frantsesarekin Iparraldean. Elkarreragin mota desberdinak eman daitezke, baina bi hizkuntzetako pasarteak beregainak direnean –hizkuntza aldetik zuzenak, alegia–, code switching edo kode aldaketa dagoela esaten da: testuinguru jakin batean, ez dira hizkuntzen arteko mugak kontuan hartzen, baina solaskideak gai dira beste testuinguru batean euskara hutsean nahiz erdara hutsean aritzeko.

Finean, adierazkortasuna irabaztea da kode aldaketaren helburua, eskura dugun errepertorio –mintzaira, esamolde, lokuzio, espresio– ahalik eta zabalena baliatuz; baina horretarako, solaskideen artean nolabaiteko hurbiltasun harremana beharrezkoa dela azaldu digu Nekane Goikoetxea HUHEZIko irakasleak: “Kode aldaketa egiten duen hiztuna hizkuntza biak nahasi gabe aritzeko gai da, baina une jakin batean, testuinguru jakin batean, alternatu egiten ditu konfiantzazko solaskide batekin”. Esaterako, konfiantzazko traturik gabe ezohikoa izango litzateke entzutea amak alabari afalondoan kontatua: “Nos van a meter un zartako… Ze goian luzeroak jarri nahi omen dituzte. Ta segurokoa dator bihar, para llamar al fontanero”.

Goikoetxearen esanetan, ez dakigu prozesua beti kontzientea den ala ez. Txikitatik jada, haurrek 6 bat urte dituztenean eta gaitasun soziolinguistikoa garatzen hasten direnean, gizartean eskura duten bigarren hizkuntzaren formak erabiltzen hasten dira. “Beraiei berdin zaie forma horien jatorria zein den, gaztelaniaz ala euskaraz ari diren. Adierazkortasun handiagoa lortu nahi dute eta horretarako errepertorio osoa darabilte, balorazioak alde batera lagata”. Goikoetxearen ustez, momentu batzuetan alternantzia prozesu hori inkontzientea izan liteke, kontzientzia metalinguistikoa, hizkuntzaz hausnartzeko gaitasuna, alfabetatze prozesuekin lotuta baitago. “Heldu batzuen kasuan ere, antzerako zerbait gerta liteke”.

Ikuspegi psikolinguistikoa vs. soziolinguistikoa

Mundu guztian hedatua dagoen fenomeno linguistikoa da hau, ohikoa komunitate eleanitzetan, berezko ezaugarri baitu hiztun eleanitzak. Psikolinguistikoki, beraz, baliabide arrunta da. Baina eta soziolinguistikoki? Euskara hizkuntza gutxitua da, eta holako egoera batean, hiztunak ez badio hizkuntza minorizatuari eusten, arriskua egon daiteke kode aldaketak azkenean hizkuntza higatzeko. Hala dio Goikoetxeak: “Gure kasuan aztertu beharko litzateke zein lotura duen hizkuntzaren bizi-indarrarekin. Hau da, zein elebidun tipologiak egiten duen kode aldaketa hori eta zeintzuk erabiltzen duten gaztelania makulu bezala, euskarazko gaitasun falta estaltzeko”.

Arreta jarri ondorengo bi kasuetan. Batetik, ama-alabak, sukaldean hitz aspertuan: “Ze arrain ekarri duzu? / Pues tres doraditas… que estaban… Raziyukoak o esan zun, baina zuek ez duzue bana jango… / Ez, hori osoa jateko… / Igual da, ya iremos comiendo poco a poco”. Bestetik, ile-apaintzailearekin izandako elkarrizketa: “Eseri hemen. Ilea garbia daukazu / Bai, kirola egitetik nator eta dutxatu berri naiz / Pues entonces te haré un solo lavado suave, vale? (…) Etorri hona, eseri. Ahora vendrá alguien a cortarte el pelo”. Lehenengo kasuan, euskara menderatzen dute hizlariek, eta etxeko intimitatean lizentzia batzuk hartu dituzte. Bigarrenean, bi hizkuntzak nahastu ditu bezeroarekin konfiantzarik ez duen ile-apaintzaileak. Hainbatetan, badirudi gabeziak, utzikeriak, konplexuek, harrokeriak, kolegeoak… bultzatu gaitzakeela erdarara, eta joera ezkorra izan daiteke, baldin eta testuinguru jakinetarako euskara gutxietsi eta erdara gailentzen badugu.

Hizkuntzen arteko elkarreraginaz ikerketak egin direla zehaztu digu HUHEZIko irakasleak: orokorrak (Esnaola, 1999; Etxabe, 1999; Sarrionandia, 1992), gazte-hizkeren inguruan (Amonarriz, 2008; Anaut, 2010; Muñoa, 2002; Goikoetxea, 2007) edota Erroibarreko hizkuntzen arteko ukipenez (Ibarra, 2006). Azken finean, hizkuntza batetik besterako saltoa fenomeno orokorra izan arren, Goikoetxeak argi du: gurea bezalako egoera diglosikoetan, ezin dugu begi bistatik galdu alderdi soziolinguistikoa, motz geratzen baita psikolinguistikoa.