Maiatza hasieran A15ean gora abiatu ginen kazetaria eta argazkilaria. Zeru urdin-urdina iragarri zuen irratiak. Kotxeko termometroa hiru gradu zentigradura jaitsi zen. Udaberriko arroparekin harrapatu gintuen hotzak. Nafarroako Ultzama bailaran dagoen Larraintzarrera heldu ginen, Ultzama udalerriko auzoburura. Udaletxean Patxi Tornaría zinegotziarekin elkartu ginen. Batzar gela ikaragarria da, baina gure ustearen kontra goxo-goxo geunden. “Oraindik ez dugu lortu tenperatura erregulatzea, agian beroegi da. Ikastetxean adibidez, geletan eta korridoreetan tenperatura bera dago” esan digu Tornaría zinegotzi eta ingeniariak. Urtebete baino ez daramate pellet eta ezpal galdarak erabiltzen eta oraindik hainbat doiketa egiteke dute.

Ultzamako Udalak zortzi eraikin aukeratu zituen proiektua abian jartzeko, denak Larraintzar auzoburuan daude: ikastetxea, osasun zentroa, hiritarren zentroa, zerbitzu sozialak, udaletxea, igerilekua, kiroldegia eta pilotalekua. Duela urtebetetik hona udaletxean goxo-goxo egoteak ez du esan nahi lehen hotzak zeudenik, jakina, baina zergatik gasolioa alboratu eta biomasari heldu? Bada, basoarekin (Ultzamako azaleraren %62a) zer egin ez zekitelako, “egurrak ez du batere balio eta enkantean ia erregalatu egin behar duzu. Zuhaitzak aterako dituenari bidezidor eta guzti egin behar diozu lursaila eros dezan. Mendiak baliabide ekonomiko izan beharrean zama bihurtu dira. Orain basoak ez ditu inork zaintzen”. Azken kolpea Frantziako haizetea izan da. Milaka zuhaitz eraitsi dituzte eta haiek saltzen ari dira azkarren. Ultzamako basoek sabela beteta dute eta ez daukate non hustu. 2004rako udalerriko baso dena ikertua zuten, badakite zein egoeratan dagoen eta badakite jasangarritasunaren ikuspegitik zein behar dituen basoak. Gasolioa eta propanoa alde batera utzi, eta ezpala eta pelleta erabiltzeko erabakia beraz, batik bat bi arrazoi horiek kontuan izanda hartu zuten.

Astean 7-8 tonako ezpal kamioia

Urtean 600 tona biomasa (erregai) beharko dute zortzi eraikinetako berogailuentzat eta ur beroarentzat. Ultzamako Udalak inguruko enpresa bat azpikontratatu du Ultzamako basoetatik egurra ateratzeko. Zuhaitz osoak hartzen dituzte, txikitu eta ezpaltxoak egin. Hostoak eta adarrak, esate baterako, mendian uzten dituzte basoarentzako ona delako. Egur ezpalak biltegian gordeta ditu enpresak eta herri eraikinek eskatu ahala Larraintzarren dagoen biomasa gelara eramaten dute kamioika ezpal. Gutxi gorabehera astean kamioi bat hustutzen dute biomasako biltegian, alegia, 7-8 tona ezpal. Biomasa gelan, ezpala erretzeko 700kWko bero potentzia duen galdara dago. 2.500 litro ureko biltegi handia ikusi dugu galdararen alboan. Ura bero-bero dago eta hodi sarean sartzeko prest. Beste 2.500 litro ur hodietan dabiltza. Gela honetatik ura 70 gradu inguruan ateratzen da, zortzi eraikinetara heltzeko hodi sarean barrena. Tutu bat ateratzen den bezala beste bat sartzen da, ur beroa bueltan dator, orain 50 bat gradutan. Eraikinetarako hodiak lur azpitik doaz eta behin obra egiten hasita, zuntz optikoa ere sartu zuten.

Ezpal galdarari buruzko azalpenak ematen ari gara, eta pelleta ez dugu aipatu. Pellet ingelesezko hitza da eta pikor txikia esan nahi du. Zerrautsa pikor bihurtzen dute galdararako erregai izan dadin (ikus goiko argazkian). Patxi Tornaríari galdetu diogu ea zergatik erabaki duten ezpal galdara bat eta pellet galdara bi erabiltzea. Beste modu batera esanda, zein diferentzia dago, erregai bezala ezpala ala pelleta erabili? Hiru gauza hartu dituzte kontuan erabakia hartzeko. Batetik, espazioa. Ezpalak pelletak baino toki dezente gehiago behar du. Bestetik, zenbat diru gastatu nahi den edo ahal den. Hirugarrenik, lehengaia eskuratzeko aukerak. Ezpala eskurago dute Ultzaman, bertako basoetatik dator eta pelleta baino merkeagoa da transformazio prozesua motzagoa eta sinpleagoa delako. Pelletera  iristeko prozesua konplexuagoa da, eta beraz erregai hori garestiagoa da. Pelleta Iraizotzeko aroztegi bati erosten diote. Aroztegiak bertan sortutako hondakinak erabiltzen ditu pelleta egiteko. Bero potentziari dagokionez berriz, pelleta da irabazle. Litro bat gasoliok ematen duen beroa lortzeko bi kilo pellet behar dira, eta aldiz, hiru kilo ezpal.

Hasieran esan dugu, Ultzamako Udalaren helburuetako bat basoak ustiatzea zela, bere neurrian, baina basoak baliatzea. Galdararako Ultzamako zuhaitzak nahi zituzten, ezpal bihurtuak, nahiz eta instalazioa pelletarena baino zailagoa izan. Kontua da orain 700kWko ezpal galdara eta 50kWko bi pellet galdara dituztela. Bero beharraren arabera aukeratzen dituzte galdarak. Ingeniariak adibidea jarri digu: “Udaberrian pare bat astez uda giroa izan genuen eta eraikinek ez zuten berogailuen beharrik, guztira 40kW baino ez zuten eskatzen. Ezpal galdara gelditu eta bi pellet galdara txikiak jarri genituen abian, ezpal galdarak potentzia maximoan askoz ere errendimendu hobea baitu”.

Galdara sistema berriak aurrekoaren bero potentziaren erdia behar du. Eta hori nola izan litekeen? Bada, egun osoa daukate energia sortzeko eta herriko eraikinek ordutegi desberdinetan eskatzen dute energia.

Igerilekuan epel-epel

2009ko maiatza-ekainean biomasa erregai duen berokuntza sistema abian zen. Lehen probak igerilekuarekin egin zituzten. Umeentzako putzu txikia eta putzu handia daude Larraintzarren eta iaz arte ura 17-18 gradutan egoten zen. “Eguzkiak jotzen duenean bero, baina ezkutatu orduko hotz egiten du” dio Tornaríak, eta arrakasta handiegirik ez omen zuen igerilekuak. Iaz putzuetako ura 21-22 gradutan doitu zuten eta ultzamarrek eta inguruko herrietakoek aldea nabaritu dute. Abonuak hirukoiztu egin dira eta ikastaroetan 20-25 haur beharrean 75ek eman dute izena.

Galdara berrien emaitza gorputzean nabaritu zuten herritarrek iazko udan, baina ez pentsa proiektua abian jarri zenean oso baikor zirenik. Patxi Tornaríaren ustez, berokuntza sistema berria abian jartzearen alde Patxi Pérez alkatea egoskortu zen. “Norbaitena baldin bada meritua alkatearena da. Neurri batean arriskua hartzea izan zen, nahiz eta teknikoki eta logistikoki bideragarria izan”. Zinegotziaren belarrietara honelakoak heldu ziren proiektuaren berri eman zenean: atzera egitea da hori; ez du funtzionatuko, egunero gainean egon beharko da; kudeaketa konplikatua da...

Erraz-erraza ere ez da izan, Tornaríak berak aitortu digu iazko udazkenetik urte bukaera artekoa ikasketa eta sufrimendua izan zela. Urri erdialdetik aurrera galdarek gogotik egin behar izan zuten lan eta arazoak ere orduan pilatu ziren: ezpala handiegia dela, hemen butxadura dagoela, han ez duela ondo berotzen... begirik kendu gabe doiketak egiten. Orain lasaiago dabiltza, urte hasieratik zorrotz kontrolatzen dute egunero kontsumitzen duten bero potentzia eta erretzen duten lehengai kopurua. Jarritako helburuetatik gero eta gertuago daude. Esate baterako, kalkulatzen da litro bat gasoliok ematen duen beroa lortzeko hiru kilo ezpal erre behar direla. Bada, duela gutxira arte lau kilo ezpaletan zebiltzan.

Ganadu txiza eta etxeko hondakinak

Zortzi eraikin publiko berotzen dituzte pellet eta ezpal galdarek, baina etxebizitzak ez daude zirkuitu horretan. Ingeniariak ez digu horretarako intentziorik dutenik adierazi, baina esan digu duela lau-bost urtez geroztik inguruko hainbat etxetan pellet galdarak jarri dituztela. Nafarroako Gobernuak galdarok diruz laguntzen ditu. Ultzamako Udalak etxebizitzek eragindako egur hondakinak jasotzeko modua dauka antolatuta. Hau da, Ultzama moduko landaguneetako bizilagunek, baliatu edo berrerabili ezin dituzten egur hondakinak izaten dituzte, nora bota ez dakitela. Horientzako edukiontzia dago biomasako eraikinaren ondoan eta material hori ere ezpal bihurtzen dute. Egur hondakinen edukiontziaren alboan pelleta eta ezpala erre ondoren geratutako hautsa dago pilatuta beste edukiontzi batean. Hori ere baliatzeko asmoa dute, izan ere, bertako ganaduaren txiza jaso eta biogas bihurtuko duen proiektua abian dute. Ganadu pixa horri edukiontziko hautsa nahasteko asmoa dute.

Ultzamar batzuk kezkatuta zeuden, basoei begira. Betiko negozioak pot eginda bestelako irtenbideak behar ziren. Urtebete baino ez da proiektua abian jarri denetik, baina badirudi etekinarekin gustura direla herritarrak: basoek balio ekonomikoa berreskuratu dute, modu jasangarrian zaintzen dituzte eta energi iturri berriztagarri bihurtu dira. Helburu horiek betetzen segitzen badute, agian, beste herri batzuei gogoa piztuko zaie, Tornaríak berak esan digunez, eraikin publikoak biltzen dituen horrelako sarerik ez baita Euskal Herrian.