Etxea ardiz eta gisako apaingarriz betea duzu, baina zu ez zara inoiz artzain izana…

Ez, ez, behin ere ez naiz artzain ibili, baina badakizu, hemen, Nevada alde honetan “basque” esan eta “a! Hortaz, artzain!”, pentsatzen dute. Egia da hemen ezagutuko dituzun euskaldun gehien-gehienak artzain etorri zirela, eta euskaldunak artzainaren bidez duela izena hemen, baina ez da nire kasua. Kuban ari nintzen pilotan, zestan, 1958an joanda, eta handik sartu nintzen Amerikara, Orlandoko frontoian jokatzera.

Kuban zinen, Habanan, Batistak hanka egin eta Fidel, Che eta gainerakoak sartu zirenean. Iraultza garaia bizi izan zenuen.

Han nengoen, baina ez nintzen askorik akordatu. Pilotari ari nintzen, Juanito Saizarbitoriaren euskal etxean ere laguntzen nuen, sukaldean, eta askoz gehiago ez nuen egiten. Bagenekien Batista nola zebilen, ahal zuen guztia harrapatzen, handik eta hemen poltsikoak betetzen –baina Batista bezala, ahal zutena harrapatzen zuten poliziek eta kargu txikiena ere zuten guztiek–, eta, hortaz, egun batean esan zutenean Batistak hanka egin zuela, ez ginen askorik harritu. Fidel Castro, Raul, Che eta horiek Habanan sartu zirenean, berriz, gu betiko bizimoduan ari ginen. Ni, behintzat.

Habanan pilotari, eta Juanito Saizarbitoriaren euskal etxean sukalde lanean, laguntzen.

Bai. Juanitok asko lagundu zidan. Oso gizon ona zen. Etxetxoren bat edo bi zituen euskal etxe parean eta hantxe bizi izan nintzen pilotari jardun bitartean. Ordainetan, sukaldean laguntzen nuen. Beste pilotari batek ere laguntzen zuen, Tomas Arrizabalagak. Ez zait behin ere ahaztuko, hantxe biok, ganbak zuritzen edo beste ezertan, eta nola etortzen ziren Fidel eta koadrila euskal etxera, jatera. Lehenengo, G2ak, polizia sekretuak sartzen ziren, dena konfiskatzen zuten, zein eta zein ari ote ginen han. Gero sartzen ziren Fidel eta besteak. Juanitoren lagun egin ziren.

Zer diozu iraultza giroaz?

Esan dizut, bada, ez nintzela askorik akordatu. Nahiko lan banuen neure buruarekin. Esaterako, han pilotan ari nintzela, ni hara eraman ninduena, Jeremias Abalia, konturatu zen eskuin aldetik pilota asko huts egiten nuela. Pilotari kontrarioak ere konturatu ziren, eta alde hartara bidaltzen zizkidaten pilotak! Gaiztoak ziren, gaiztoak… Halako batean, sendagilearengana eraman ninduten, eta eskuin begitik ezer ez nuela ikusten erabaki zuten. “Noiztik habil horrela?”, galdetu zidatenean, “betitik!” erantzun nien nik, txikitatik ibili nintzen-eta horrela. Iraultza? Guk ez genuen telebistarik ez irratirik ez ezer. Gerora bai, jende kontzentrazio handiak egiten hasi ziren, Marti plazan-eta, eta akordatzen naiz Fidel sei-zazpi-zortzi orduko mitin monumental haiek egiten hasi zela, irratian zer edo zer aditzen genuela. Beti hau eta hura agintzen Fidel, nekazariei lurrak emango zizkiela, hau eta hura egingo zuela… baina azkenean ezer ez, janaria bera ere eskasten hasi zen, hiru uzta biltzen ziren herri batean!

Nola hartu zenuen Miamiko bidea?

Fidel eta haiek agintzen jarri zirenean, turismoa jaisten hasi zen, eta turismoarekin batera, dirua. Aurretik, turistak eta Habana bertakoak etortzen ziren frontoira, baina pixkanaka-pixkanaka, gero eta jende gutxiago zetorren. Gainera, dirua ere aldatu zuten, eta bertan beste inon balio ez zuena jarri zuten. Bistan zegoen gure Habanako kontu hura kito zela, eta martxa egin genuen, alde.

Nola egiten da “martxa” Kubatik AEBetara?

Bisatua eskatu ziguten. Gu pilotari ginen, eta kontaktuak ere bai frontoian, eta Jamaikara joan ginen. Han atera genuen bisatua. Paper harekin sartu ginen Miamira. 1962an, oker ez banago. Han ginen Sabino Arrona, Astigarraga, Abasolo, ni neu… Orlandoko frontoia egin berria zuten, eta han jokatu genuen, hiru urteko kontratuarekin, eta kontratua bukatu zenean, beste zer edo zer bilatu behar izan genuen. Eta Nevadara etorri ginen, Renora. Horretan gure zestagileak izan zuen zerikusirik handiena. Caliche zuen izena, Renon jaioa zen, hemen zituen gurasoak; euskal frantsesak, edo nafarrak, ez nago seguru. Calichek hona etorri nahi zuen, lanera. Orlandoko kontratuaren bigarren urtean, ikusi genuen zer panorama zetorren. Ni ez nintzen pilotari on-onetakoa, bigarren mailakoa nahi baduzu, eta Renora etorri nintzen Caliche eta beste pilotari batzuekin, hemen lanik izango ote zen begiratzera. Baietz iruditu zitzaigun, eta Orlandokoa bukatu eta Renora.

Eraikuntzan egin zenuen lan urte askoan.

Bai, pala eta pikatxoia hartuta. Lehenengo, lorezaintzan egin nuen. Bazen donostiar bat, Joe Moulian, hark ireki zigun bidea. Gero, zerrategian lan egin nuen, eta ondoren hasi nintzen eraikuntzan. Diru gehiago irabazten zen. Hasieran gogor xamarra izan zen, baina laster hartu genion tamaina. 1968an hasi nintzen eraikuntzan, Byers enpresan, eta gero Helms-en.

Euskaldun asko ziren eraikuntzan garai hartan Renon.

O, bai! Byers-en, Mike Inda izan nuen maiordomoa [arduraduna]. Gero, Joe Bengoetxea, Ramon Jaio, Xanti Basterretxea, Nikolas Olaziregi, Juan Braña, Jose Santxotena, Ray Uharte, Jess Etxeita, Txato Gerrikagoitia, Sarratea anaia bat baino gehiago eta mordo handi bat tokatu zait lanean, ondoan. Horiek eraikuntzan ezagutu nituen. Euskaldunak eraikuntzan Renon, asko garai batean. Renon ez ezik, Nevadan batean eta bestean ibili ginen lanean, Winnemuccan, Kaliforniako Bridgeport aldean eta agintzen zuten leku guztietan. Batean errepideak, bestean zubiak, tokatzen zena! Orain dela hamasei urte erretiratu nintzen, bota nituen harrika pala eta pikatxoiak eta kito. Zer egunetan bizi garen ere ez dut jakiten. Sasoi batean soldata noiz jasoko zain bizi ginen. “Gaur tokatzen dek!”, eta zain. Orain, erretiratuta, zuzenean sartzen digute dirua bankuan, eta noiz bizi garen ere ez dugu jakiten. Horixe pasatzen da zahartutakoan. Igandean mezatara joaten gara eta horrexek laguntzen digu pixka bat astea gobernatzen. Bestela, akabo.

Euskaldun asko Renon, eta euskal kluba eta jaia ere bai hemen.

Bai, eta hasieran joaten nintzen, hemengo Zazpiak Bat klubekoa egin nintzen, eta bi edo hiru urtean euskal festibalera ere joaten nintzen, eta ez bakarrik Renokora, baita Winnemuccara ere, Frank Txurrukarekin. Berriatukoa da. Gero, nekatu egin nintzen, hainbeste euskaldun eta hainbeste istorio. Orain dela urte batzuk, ordea, berriz azaldu nintzen festara, baina nire lagun amerikano batek nahi izan zuelako. Hari gustatu egiten zitzaion euskal festara joatea, eta nik lagundu egiten nion. Zaharra zen, hil zen, eta kito, ez naiz berriz azaldu.

Renoko Zazpiak Bat klubaren azken buletina irakurri dut. Bederatzi hildakoren berri dakar.

Seguru! Eta argi ibili, oraingo euskaldunak hiltzen direnean, akabo. Gazteek ez dute interesik. Horixe da nire irudipena. Hara, esango dizut, oraintxe, izen euskaldun gehienak mexikarrenak dira, ez euskaldunenak. Arriaga, Arriola, Etxeberria… Hasi izen hori duenari galdetzen, eta gehiago dira mexikarrak, euskaldunak baino. Gazteek ez dute interesik, eta askotan gurasoen falta da: tradizioa zaintzen ez diegu erakutsi, hitz batzuk euskaraz esaten. Beste gauza bat, lehen, “basque” esan, eta jendeak bazekien zer ari zinen esaten. Gaur egun, ez. Azkeneko hamabost urte honetan sekulako immigrazioa izan dugu Renon, AEBetako hainbat estatutatik etorritako jendea, eta haiek ez dute “basque” horren berririk. Aldiz, Nevada eta Kaliforniako Cedarville, Eagleville, Alturas eta horietatik etorritako jendeak badaki, han ere euskaldunak izan direlako. Indioen azkeneko borroka ere hantxe izan omen zen. Hiru artzain euskaldun hil zituzten indioek. Hori ere bai.

Ez zara gaztea, baina zaharragoei laguntzen ematen duzu denboraren puska bat.

Bai, zintzo izan beharra dago mundu honetan. Gainera, orain, hanka bat zuloan daukagunean. Ez gara betiko, badakit nik hori.

Facundo Amoztegiri ere lagundu zenion.

Facundo Amoztegi? Gerlach-en bilatu nuen, Nevadako desertuan, Lovelock-era zihoala 2.000 ardiko artaldea hartuta. Arratsaldea zen, laster ilunabarra. Ni Black Rock desertutik nentorren. Indioen harriak, geziak eta holakoak bilatzen askotan ibili izan naiz, jende askok egiten du hori, baina orduko hartan harriak, fosilak biltzen ibili nintzen. Bidean, pickup-ean nentorrela, ardiak ikusi nituen mendi magalean. Dena zuri-zuri, elurra egin balu bezala. Gerlach-en, eta ardiak, artzaina euskalduna izan behar zen, derrigorrez. Geratu nintzen, jaitsi, eta artzaina zegoen aldera hasi nintzen. “Euskalduna?”, hots egin nion, eta berak: “No hablo vasco”. “¿No eres vasco?”, eta berak: “Sí, soy vasco de Navarra”. Zaharra zen. Ordurako, euskalduna utzita zegoen ardia. Eta Facundo zaharra artzain! Handik atera nuen eta eraikuntzan sartu nuen, lanean. Langile ona zen, fina, baina ez zekien ingelesik, eta aginduak ez zituen behar bezala entenditzen. Nire taldean tokatzen zenean lanean, neuk zuzentzen nuen, baina bestela… Eta lanik gabe utzi zuten. Artzain eta eraikuntzan aurreztutako dirua hartu eta Nafarroara itzuli zen, eta harrezkero haren berririk ez dut izan.

Amerika honetan bizi zara, amerikar hiritartasunaren jabe. Amerikar zara…

Amerikarra. [Isilaldi luzea] Euskaldun amerikarra, zer gero! besteak hor dabiltza, txinatar amerikarra, irlandar amerikarra eta halakoak esanez. Berdin ni, euskaldun amerikarra naiz.