Claire zinen sortzez. Noiz bilakatu da ‘Argitxu’?

Poliki-poliki izan dela uste dut. Duela 50 urte Lekeition eta Oñatin ibili naizelarik, Claire esatea zaila zen haientzat eta hor hasi da. Baina, egiazki, Seaska sorrarazi dudalarik, sekula baino gehiago ikusten nuen bestaldeko jendea –andereño, guraso eta bestelako–, eta haientzat errazago zen Argitxu. Hortik etorri da. Baina Claire edo Argitxu, berdin zait. Beste batzuek Clara deitzen naute, edota Chiara! Berdin da.

1942an sortu zinen Angelun, Bigarren Mundu Gerra garaian…

Beldurra zen! Bi urte nituelarik izan da Miarritzeko bonbardaketa, eta gaizki. Eta gosea. Eta alemanak. Gure etxean ofizial bat egon zen, komandantea, euskaraz egiten zuena. Oroitzen naiz, bai. Haren buruan sartua zen euskara. Eta gure ama ere, ikusiz nola aleman hark euskaraz egiten zuen, harritua zen bera ere. Hortik, balioa eman diote euskarari gure etxean. “Kanpokoak euskaraz ari dira, eta gu ez! Nola liteke!”. Horren ondotik hasi zen gure ama euskaraz ikasten, beraren genealogia ikertzen eta halakoetan. Gerla denboran egin zituen gure amak euskara ikastaldiak!

Zuen etxean ez zen euskaraz egiten, beraz?

Ez. Amak ikasten ari zuen. Filipe Oihanbururekin eta hola. Gazte-gazteak ziren! Etxean ez zen euskararik izan, kantua bakarrik, hori euskaraz zen! “Haurrak ikas zazue, euskaraz mintzatzen”… Kantu herrikoiak, gure amaren laguntzaileekin ikasi genituenak: sukaldaria, garbitzailea… Etxe ondoan moja eskola genuen eta gure amak galdegin zuen nire euskaraz irakurtzen erakasteko. Baina ez nuen hitz egiten. Gero, idazten ere ikasi nuen, aita Afrikan zen –Boli Kostan egon zen lanean 52 urtez–, eta astero eskutitza galdegin zigun, euskaraz. Hortik hasi gara euskaraz ikasten.

Zortzi haur izan zineten, zu lehena. Ez da aise lehena izatea…

Lehena izaten zara, eta perfektua izan behar zara. Eta perfektua izatea ezin da. Orduan, sekula ez duzu ongi egiten ahal. Horrela sentitu dut nik.

Horregatik joan zinen hamasei-hamazazpi urtetan Bordelera medikuntza ikasten? Liberazioa?

Horrek ere lagundu nau, bai. Poliki-poliki hasi da. Gurasoek proposatu dutelakoz ere joan nintzen, eta garai hartan gurasoek esaten zutena egiten zen, ez zen besterik.

Zuen familia, izan ere, aspaldidanik da sendagile leinua.

Frantziako Iraultzan ere, amaren arbasoak izan ziren… sortzen laguntzen dutenak…

Umeginak, haurginak?

Bai, nik esaten dut ‘sorginak’ zirela, sor-ginak. Garai hartan hasi zen. Haurginak medikuekin ezkondu ziren, gure aitona tartean, kanpotik etorria baina Baionako ospitalean lan egin zuena… Horrela, batzuk eta besteak gurutzatu ziren, esposatu eta horrela, gure aldira heldu arte. Orain, ahizpa batek eta biok segitzen dugu lan horretan. Donibane-Lohizuneko ospitalean ari da hura lanean. Nik, Baionakoan egin dut lan.

Usu zen neska gaztea Medikuntza ikasten Bordelen?

Denbora hartan ez. Baina baziren, ehunetik hamar bat edo. Jadanik, hasten. Gure amaren denboran gutiago zen.

Medikuntza ikasi zenuen Bordelen, eta besterik ere bai: Enbata.

Han nintzen Euskal Herriko ikasleekin harremanetan hasi. Irakasleak ere baziren: Eugene Goinetxe, Haritxelar… Ekitaldiak, mintzaldiak… antolatzen genituen. Mixel Labegerie ere ekarri genuen. Elkarte hartan nintzen, Embata zuen izena, eme-z. Egun batez, deliberatu gara biltzar handi bat egitera, lehengo eta orduko ikasleak bildurik: Saran egin genuen, hango trinketean… Gauza asko Saran egiten dira beti! Han ziren Ximun Haran, Jacques Abeberri, Mixel Labegerie, Jean Fagoaga, Mixel Burukoa ere –pentsatzen dut–, eta aldizkari bat egitea erabaki genuen: Embata, eme-z betiere. Baina ateratu zelarik bazuen kolore berezi bat –erraten ahal dut–, eta kolore hori ez zen ikasleen gustukoa. Ukan ditugu bilkura batzuk –Baionako euskal erakustokian batez ere–, eta galdegin diote Ximuni eta besteri aldatzeko izena. Eta, aldatzeko, zer egin dute? Eme beharrean, ene jarri dute. Nire lagunak kexatu dira eta beste elkarte bat sortu dugu: EGIA, Euskal Gazte Ikasleen Alkartasuna.

Nor eta nor izan zineten EGIAn?

Aldatu da hori ere. Hasteko, Manu Arretz; Jean Leon Irigarai; gaur den Ziburuko auzapeza Guy Poulou; Pei Uko Duhart-en arreba eta berrogeita hamar bat lagun…

Enbatarekin hautsi zenuten.

Bai.

Garaitsuan ezkondu zinen, 1965ean.

Angelun izan ginen bizitzen; amaren etxean, hasteko. Lehenbiziko bi haurrak han sortu ziren. Loreduna zuen izena gure etxeak. Gero Baionan kokatu nintzen, han ari bainintzen lanean.

Bertako ospitalean.

Bai. Bigarren haurra etorri baino lehen hasi nintzen han. Lehenengo, ordezkatzeko lanean; gero, nire izenean.

Lan zaila ukan duzu: anestesista izan zara.

Ez duzu tronpatu behar! Bizi bitxia zen. Jendeek ez zekiten nor nintzen. Beti itzalean nintzen, ez ninduten mediku gisa ikusten, laguntzaile gisa baizik. Nik ez nuen ezer esaten eta, gehiago markatzeko, ez nuen soineko xuririk ere ezartzen soinean. Jendeak ez ziren ohartzen medikua nintzela eta lokartuko zirela kasik. Hamabost mila lagun lokarazi dut, grosso modo. Xifra polita da, eta kasik denak iratzartu dira, ez baita gauza erraza. Ez da bakarrik lokarazi behar, iratzarri behar da gero!

1969an sortu zen Ipar Euskal Herrian lehenbiziko ikastola. Nola?

Nire haurrak nituelakotz! Aitor, Mikel eta, gero, Ellande sortu zen. Hiru banituen. Beti banuen buruan nola egingo ote nuen haurrek euskara mintza zezaten elkarrekin, lagunekin eta beste. Eta, hain zaila izan zen niretzat, pentsatu dut hastapenetik hasi behar dela euskara erakusten. Egun batez, senarrarekin eta beste lagun batekin hitz egiten ari nintzela, esan nuen: “Norbait aurkitu behar dut haurrekin euskaraz hitz egiteko, jolasteko eta bizitzeko. Ez nuke nahi laguntzaile bat, baizik irakasle bat edo hola”. Han gurekin zen lagunak esan zuen ezagutzen zuela norbait. “Gipuzkoatik heldua da, Donibane-Lohizunen bizi da, lanik gabe. Bazuen gogoa eskolak emateko, errefuxiatuen haurrekin-edo. Baina ezer ez du. Ez du lortu ez Monzonekin hitz eginda ez beste inorekin. Kalean egoten da. Badoa Parisera, ikasketak jarraitzeko, eta ikusi gero”. Senarrari esan nion: “Joan zaitez Donibane-Lohizunerat, aurkitu neska hori eta ekarri!”.

Libe Goñi zen, Lazkaon sortua. Hemengo ikastolako lehenbiziko andereñoa… Diote, garai hartako andereñoek bezainbat merezimendu dutela orduko gurasoek…

Biak behar ziren. Libe etorri zelarik gurasoak ez ziren deliberatu, bereziki gerla denboran etorritakoak. Guk pentsatzen genuen haiek nahiko zutela, baina ez zen batere horrela pasatu. Haiek guztiz frantsestu ziren. Nire gain etorri zitzaidan hura. Deliberoa hartu behar ukan nuen. Libe Goñi etorri delarik, pentsatu dut: “Nik eginen dut ikastola, nire haurrekin!”. Nire haurren ardura nuen.

Zuen etxeko ganbaran ezarri zenuten lehenbiziko ikastolaren hazia, zuen haurrekin.

Bai. Hiru, bi eta hilabete batzuetako haurra. Baionan ginen. Aitor eta Mikel hasi zirelarik euskaraz hitz egiten, ondoko lagunak, familiakoak… ohartu ziren ene haurrak hasten zirela euskaraz. Harrituak ziren. Batzuk, bederen. Eta galdegin didate: “Nik ere badut haurra, ekartzen ahal dizut, pixka bat euskarazteko?”. Eta baietz erran nuen. Baina etxe hura ez zen egokia: bigarren estaian ginen, igogailu gabe, tokirik gabe, teilatupean… Eta bost haur dituzularik hor, zure gainean korrika, laster nekagarria da.

Etxekandereak ez zuen hura gustuko ukan eta beste toki bat aurkitu dut Miarritzen, etxetto bat, baratzearekin… Ongi zen. Han ginelarik, ikastola bat muntatzeko gogoeta etorri zaigu, eta beste lokal bat aurkitzen hasi ginen, beste haurren errezibitzeko. Baionan hasi ginen, Cordeliers karrikan, Enbataren lokalean, Mixel Burukoa medikuaren laguntzarekin. Konfiantza nuen harekin. Hilabete batzuk egin genituen han, hura ere ez zelakotz egokia: lehen estaia, karrika ttipi bat, hertsia, argirik ez, leihoa… haurrak leihotik erortzen ahal ziren zuzenki… Besterik behar genuen. Mixel Burukoaren lehengusu Jacques-ekin mintzatu gara, Miarritzeko Braouko parropiaren lokal baten ukaiteko. Han egon dira haurrak. Haurren guraso elkartearen izenean nik sinatu nuen. Han hobekiago ginen, baina ohartu ginen ez zela luzarorako izanen, eta xerka ari izan gara beti, beste lagun baten bidez –Lulu Garat, pintatzailea–, Arrangoitzeko lokala ukan dugun arte.

Agirietan, berriz, esaldi batez laburturik dator historia luze hori: “1969an sortu zen Iparraldeko lehenbiziko ikastola, Arrangoitzen”.

Bai, baina urrats batzuk egin ditugu lehenik. Historia luzea izan da. Ordu arte guraso elkarte bat zen, ama-eskola… Elkarteak ofizialki 1969an jaso du izena, suprefeturan.

Garai horretakoak dira, 60ko hamarkada hondarrekoak, Argitxu Nobliak Idahoko Estatu Idazkari Pete Cenarrusari egindako eskutitzak…

Nire ahizpa bat, Kattalin, Idahora joan zen. Pentsatu nuen egoki zitekeela hura han zeno bisitan joan eta han ibiltzea. Bi gauza banituen buruan: lehenik, denbora ez galtzeko, pentsatu nuen behar nuela hango ospitale batean ibili, jendea lokarazteko nola egiten zuten ikusi eta ikasi; bigarren, uste nuen han dirua bildu ahal izango genuela hemengo ikastolarentzat. “Berdin han laguntzaileak aurkitzen ahal dira!” pentsatu genuen hemen… Baina ez. Euskaldun gisa joaten ahal nintzen jendeen ikusterat, dantza egiterat eta hori dena bai, baina garai hartan ikastola baten muntatzea…

Komunista ginela pentsatu zuten. Garai hartan Espainia mailan debekatua zen. Eta Frantzian izanik ere, “zer istorio da hau?”, zioten. Pete Cenarrusari idatzi nion hango ospitalean sartzen laguntzeko, ez bainuen nik hango jendea ezagutzen, eta han egoteko etxe bat aurkitzen laguntzeko. Azkenean, beren etxean egotea proposatu zidan. Primeran! Ongi pasatu zen. Goizez ospitalean nintzen, lanean eta ikasten, eta aste hondarretan lekuen ikusten, festan, erromerian… Hango hauteskundeak izan ziren orduan, Nixonen garaia zen. Peterekin nintzen, harekin hegazkinean joanda, bozkatzera joan zenean bere herrira. Hilabete egin nuen han.

1975 arte izan zinen Seaskako lehendakari. Bitartean, Burgosko epaiketa, Carrero Blancoren hiltzea, Txiki, Otaegi eta beste hiru lagunen fusilatzea, Francoren heriotza, ETA, errefuxiatuak… Garai beroa…

Beroa zen, bai. Baionako katedralean gose grebak egin direlarik, galdegin didate mediku lana egiteko. Egun guztiz pasatzen nintzen grebalarien ikusten. Eta, horregatik ere, gaizki ikusia izan nintzen, hura komunista giroa izaten ahal zela eta. Problemak izan dira. Baina hemengo jendeak Frantziara begira egiten zuen bere bizia, eta ez zen aldatu. Jende ikasiek baizik ez zuten hura segitzen. Xarriton bat, apez batzuk… Apez batzuk esan dut, eta ez ofizialak! Haiek ez ziren gurekin batere. Deus izan ez balitz bezala bizi zen hemengo jendea.

Zuena, mundu txiki bat?

Ghetto bat, kasik. Ikastola ere, ghettoa. Lehenengo urtean zaila izan da jendeek onarraraztea ez genuela ghettoan egon nahi. Ez genuen nahi. Hemengo jendeekin nahi genuen bizi. Horregatik ere utzi dut Seaskako lehendakaritza. Ireki behar genuela erakutsi nahi genuen, ez genuela ghettoan bizi nahi. Eta ene ondoko lehendakari Jean-Pierre Seilliez, frantses irakaslea, portugaldar batekin ezkondua. Ikastolak ezarri nahi zituen herri ttiki guzietan, oraingo Euskal Herriko mugetatik urrun ere bai, Pauen, Oloronen, Parisen ere izan da saiatze bat… euskararen alde, egin behar zen. Baina hemengo andereñoak ez ziren horren alde. Haiek Euskal Herria, ez zen hemendik ateratu behar. Eta Jean-Pierrek ere ukan ditu problemak. Pentsatzen zuten sobera frantsesa zela. Izan dira istorioak…

Zenbat istorio euskaldunen artean!

Beti! Ez da gelditu. Hasi eta gero ez da gelditu!

Hori dugu hastapeneko problema.

Bai, pentsatzen dut. Eta berdin pentsatzen zuen gure aitak ere. Ikusten zituen Afrikan zirenak, eta esaten zuen: “Guk ez dugu suerterik. Ez gira beltzak, eta ez gira juduak. Orduan, ez dugu sekulan ezer ukanen. Ez gira elkartzen ahal!”.

Horixe oraingo problema ere.

Berdin. Uste dut elkartzeko garaia izanen litzatekeela, Europa mailan. Baina ez da horrela pasatzen.

Uste duzu ETA gabe, biolentzia gabe, euskaldunok bat hartuko genukeela?

Ez dut uste. Ez naiz segur. Boisen izan naizelarik ikusi dut zer laguntza ukan dugun, hutsa! Ez zen interesik. Ipar Amerikan, hori, eta Hego Amerikan berdin: hirietan euskalduna izatea ez zen sartzen haien mentalitatean; baserrietan bakarrik behar zen. Baserri eta elizaren ingurumenetako gauza bat zen euskalduna. Eliza desagertzen da, baserria desagertzen da ere… Guk, aldiz, normal bizi nahi dugu, euskaldun baina jende normalak.

Euskalduna ghettoan bizi da oraindik, eman dezagun, Miarritzen?

Hala ikusten dute bertako jendeek. Gutxiago. Orain euskara sartuago dago. AEK, ikastola, pankartak, hiriko seinaleetan… euskara agertzen da. Lasaitzen hasi da giroa. Zenbat jendek esanen dizun!: “Miarritze? Ez da euskalduna! Ez da sekulan izan!”. Ez da batere egia hori. Izan da, baina jendeek ez dakite, analfabetoak dira. Erraiten diet: “Ez baldin badakizu, ez erran!”. Beti ukan ditut problemak.

Problema gehiago: zergatik agertu zinen 1985ean Henri Grenet-en zerrendan?

Normal izateko. Nire haurrak hazi ziren. Ghettoan. “Euskalduna zira? Ez dakizu frantsesa?”. Problemak hor ere… 1985ean, hauteskundeak izan zirelarik, galdegin zidaten haren zerrendan izena emateko: “Zergatik ez zira Herriko Kontseilura joaten, erakusteko normala zirela?”. “Zendako ez!”. Jadanik banuen lana: sei haur nituen, sei; mediku lana… Hala ere, pentsatu nuen nire haurrei zerbait zor niela, ziren bezala izatera bortxatu nituela, bizi izan zuten bizia bizitzera bultzatu. Banuen kulpatxo bat ere nire buruan, eta zorra bete nahi nuen. Uste dut horregatik egin nuela. Ofizialki, berriz, Baionako hiriaren gestioa interesgarria dela, ikastolaren laguntzeko, eta kontu horiek. Baina ez zen hori…

Zure haurrekin zenuen zorra.

Uste dut hori izan dela, bai. Zerrendan sartzeko erraztasunak ere ukan ditut, Henri Grenet, Baionako auzapeza, lehendik ezagutzen nuen, hura mediku baitzen eta ni lanean ari izan nintzelakotz hamabost urtez berarekin, beraren klinikan. Harreman normalak banituen harekin. Nitaz trufatzen zen aldi batzuetan, baina gure bistan bis egiten zen trufa, ez kanpoan.

Aitzinatu zinen batere, normaltasunean?

Uste dut nire haurrak pozik izan direla. Ama ikusi dute giro orokor batean. Nihaurek problemak ukan ditut Baionako Kontseiluan. Ez nintzen haien maila berean. Sobera borrokatu nintzen, sobera abertzale… Auzapezaren laguntza banuen, eta horrek salbatu nau. Bazekiten ez zutela nire aurka deusik egiten ahal, auzapezaren laguntza nuelakotz. Denbora hartan izan da Baionako lehenbiziko ikastola ofiziala: hitzarmena, hiriak eman lokal publikoak… Jean-Louis Maitia zen lehendakari orduan. Zerbait lortu nuen, beraz. Eta hor dago oraindik Baionan, lehen mailako ikastola. Arrangoitzen zena ama ikastola baitzen. Urrats handia egin zen. 1989-90ean izan zen hori.

Eta 1997an, PNBren izenean hauteskundeetan ageri zara…

Ghettoan sartzen naiz berriz.

Ghettoan berriz! Urrats bat aitzina, bi gibelera!

Bai, ez naiz perfektua, esan dizut!

Eta PNBn ere, problemak. Batean, Iparraldeko Buru Batzarreko lehendakari; bestean, kargua utzia… Iaz berean. Zer duzu politika?

Uste nuen euskararen normaltasunean zerbait irabaziko genuela. Kanpaina bakoitzean aipatzen zen euskararen normaltasuna. Modu bat zen gauza hori agertzeko, eta giza eskubideak ez zirela beti errespetatuak, gure mintzairan hitz egiteko eskubidea ez zela ezagutua eta baliatua… Politika maila hori aipatzea, bide bat izan da. Ez dut politiko karrerarik egin, ez dut dirurik egin, oso txarra naiz horretarako. Kanpaina bakoitzean galdu dut dirua…

Iparraldeko politika –eta Iparraldea bera–, konprenitzen da Hegoaldean?

Ez, nire ustez ez. Ametsetan izan gara pentsatuz bat besteari lotu behar zela. Orain esaten ahal dut, argi-urteak dira Iparraldetik Hegoaldera… PNBn ere nire bidea egin dut, betiko bidea segitu dut, nahiz ez den ulertzen. Hegoaldean ez, bederen. Etsenplu bat: EBBko idazkaria, Belen Greaves, heldu delarik Iparralderat, zer egiten du? Erosketak! Hango euskaldunek, eta biztanleek, ikusten dute Iparraldea turismoa bezala, etxea erosteko, pastorala Zuberoan, eta gero, gero, gero, gero…

Bakearen alde engaiatua zara, baduzu Bakea Bai elkartea eta ekimen bat abiarazia, Bake Besta… Bakea, nola?

Nik pentsatzen nuen zentzu onez, kontsentsu bat harrapatuko bagenu denek, beharbada zerbait egin ahalko zela. Ni, mediku gisa, ama gisa, gerla denboran sortu pertsona gisa, ez dut onartzen ahal nehor hiltzea edo kolpatzea. Mediku gisa, sendatu ditut jendeak. Ez dut ulertzen ahal, hain zaila den bizitzea nola hausten ahal den. Bizi bat, etxe bat… Ez dut hori ikusten. Bakea bai elkartea sorrarazi dudalarik duela hamar bat urte, beste saio bat zen, ghettoan ez dugula bizi nahi, besteekin bizitzen ahal garela… Ez nintzen ados deklarazio batzuekin: “Euskal Herria ez da saltzen”. Saltzen da! Nork saltzen du? Euskaldunak! Orduan ez erran ez dela saltzekoa. Horri buruz, jendearen atakatzea ez dut onartzen.

Beste elkarte batean ere banaiz, errotei buruz. Maluruski, bi errota zahar erosiak dituzte ingelesak Zuberoa aldean. Erosi dituztelarik, errota horiek zartatuak izan dira. Argazkiak baditut. Ingelesak zirelakotz. Nik arrazismo hori ez dut onartzen. Euskaldunek beraiek utzi dituzte haien tresnak, haien lurrak eta haien errotak, norbaitek laguntzen balin badu, berriz eraikitzen, hori ez onartzekoa?... Sobera gauza erran dut. Ingelesekin ukan ditut harremanak eta gauza bera erran dut, baina hemen agertzen bada ondorio gehiago ukanen ditu.

Kritika onartzekoa da.

Hala uste dut. Nik saioak egin ditut ene bizi guzian, horretan pasatu dut bizia. Uste dut kritika egin behar dela. Nik ere ez dut dena ondo egin, ukan ditut kritikak ere. Pentsatzen dut ene haurrak direla ene lanik ederrena, haiek emanen dutela jarraipena.

Erakundeetan, uste dut ikastola nahiko gerizatua dela, baina ez du euskara salbatuko Iparraldean. Askoz gehiago behar da. Orain Europako diputatuekin egiten dut lan, François Alfonsi korsikarrarekin, adibidez. Europa Batasunean garelarik, orain, gauzak funtsez ikusi behar dira. Izaskun Bilbaok bakarrik ezingo du lagundu Iparraldeko eremua; laguntzen ahalko du, baina, guretzat, François Alfonsi da gure ordezkari nagusi eta ezinbestekoa. Eta haren ondoan, Jose Bove. Europe Ecologie gure alde dira, eta Regions et Peuples Solidaires RPSn (Eskualde eta Herri Solidarioak) aspaldi sartu nintzen, eta segitzen dut. Pentsatzen dut Europa mailan egin behar direla gauzak, eta ez bakarrik ikusi gure herriko aferak bakarrik. Egin behar da; nik nire haurrekin egin ez banu, beharbada ez litzateke hemen ikastolarik izanen. Ez zen hain erraz… Giro horretan sartu naiz, baina ez dut zuzen esaten ahal zendako.

Egin dezagun galdera Miarritzen, Hegoaldean uzten ez digutenez: Non da Jon?

Ez dakit.

Ikusiko dugu berriz?

Nik uste ezetz. Itsasoan, edo erreka batean… Zenbat eta denbora gehiago pasa, orduan eta esperantza txikiago Jon Anza berriz azaltzeko.