Arratoiena lau urte, karakolena hamabost, lehoiena 40, hontzena 65 eta gizakiena 70 inguru. Horiexek aipatu espezieen bizi itxaropenaren batez bestekoak. Espezie batetik bestera desberdintasunak daude, baita gizakien artean ere, herrialde garatu eta ez garatuen artean, gizon eta emakumeen artean eta familia batetik bestera ere. Dena den, guztiok dugu amaiera data. Materiaz eginak gaude eta materia guztiak denborarekin hondatu egiten dira.
 
Horrek badu azalpen zientifikoa. Gorputza osatzen duten ehunak zahartu egiten dira, organo horiek berritzeaz arduratzen diren zelulak ere zahartu egiten baitira. Zergatik? Bi arrazoi nagusi daude: kanpo erasoak (kutsadura, estresa…) eta guztiok daukagun erloju biologikoa. Zelulak bizitza osoan zehar zatituz doaz, baina zatiketa kopuru batera iristean erloju biologikoak hiltzera behartzen ditu zelulak. Zatitu ezin den zelulak ezingo du ehuna berritu; ondorioz, ehun hori ere zahartu eta hil egingo da.
 
Nahiz eta kanpo erasoak saihesteko bizitza osasungarria egiten saiatu (erre gabe, eguzkiaz babestuz, kirola eginez…), erloju biologikoak beti joko du azken txirrina eta gainera, kontrolatu ezin ditugun ausazko faktoreak ere eman daitezke, arrazoi garbirik gabe tumoreak garatzen dituztenak, adibidez.
 

Errekorra: 122 urte

Gure amaierari ezin diogu ihes egin eta “eskerrak, bestela kaosa litzateke”, dio Ricardo Arriola mediku homeopatak. Eta ez zaio arrazoirik falta: gastu sozialari suposatuko liokeenari soilik erreparatuz gero, hondamendi hutsa litzateke. Ildo honetatik, Kataluniako Zahartzearen Institutuak EAErako egindako ikerketa baten arabera, gaur egun 65 urtetik gorakoen %15 menpekotasun egoeran bizi da eta kopuru hori %50era igotzen da 80 urtetik gorakoen kasuan. Horrek gizarte baliabide asko xahutzen ditu. Are gehiago kontuan izanik bizi itxaropena luzatzen doala urtez urte. Baina era berean, zahartzeari loturiko gero eta gaixotasun gehiago dago: diabetesa, bihotzeko gaitzak, kataratak, alzheimerra… Pertsonen bizi baldintzen narriadura dakartenak, alegia.
 
Finlandia da oraingoz bizi itxaropen handiena duen herrialdea (81,5 urte) eta ondoren Japonia (81,25 urte). Eustaten azken datuen arabera, EAEko emakumezkoen bizi itxaropena gaur egun 85,5 urtekoa da –Finlandiaren batez bestekoaren parekoa– eta gizonezkoena 78,7koa. Nafarroako datuak hobeak dira: emakumeen bizi itxaropena 85,3 urtekoa da eta gizonena 78,9koa.
 
Hala ere, AEBetako Zahartzearen Institutu Nazionalaren datuen arabera, munduko 6.800 milioi biztanletik segur aski 25 baino ez dira 110 urtera iristen direnak gaur egun. Gizakiaren biziraupenaren errekorra Frantziako Jeanne Calment emakumeak dauka, 122 urterekin.
 
1990ean, Vincent Van Gogh margolariaren heriotzaren mendeurrena ospatu zen eta kazetariak uholdean iritsi ziren Arles herrira. Bertan jakin zuten margolaria ezagutu zuen emakume bat oraindik bizi zela; Jeanne Calment zuen izena. 1875. urtean jaio zen eta beraz, hamahiru urte zituen Van Goghek Arlesko kafetegiko terraza eta logela famatua margotu zituenean eta hamalau, Parisko Eiffel Dorrea amaitu zutenean. Berak esandakoen artean honako hau aurkitzen dugu: “J’ai été oubliée par le Bon Dieu!” (“Jainkoa nitaz ahaztu da”).
 

Asko eta ondo bizitzeko…

Jendartea zahartzen ari dela ebidentea da. Datu horiek ikusita, agintarien helburua, gastu sozialari erreparatzeaz gain, prebentzioa izan beharko litzateke. Nola bizi gehiago eta hobeto? Eta hor jokoan dagoena ez da pertsona bakoitzak bere buruarekiko egin dezakeena, ekosistema osoa baizik. Rikardo Arriolaren argudioari jarraituz, “erokeria da gure inguruari egiten dioguna; abeltzaintzak nitrogeno izaerako substantzia lurrunkorrak isurtzen ditu; milioika mangladi hektarea suntsitu dira Indonesian, Perun… Gobernuek honelako gauzak erregulatzen ez badituzte, epe motzean gizakiaren etorkizuna galduta dago”. Eta honakoa gaineratzen du: “Elikagaiak produzitzeko, lurra substantzia kimikoekin kutsatzen badugu, geu ari gara kutsatzen; produkzio bideetan kaosa txertatzen badugu, kaosa jango dugu. Gure gorputzean substantzia kimikoak sartzen baditugu, gure gorputza gerra-biologian sartuko da, edo medikuntza txinatarrean esaten den moduan, Yang egoeran”.
 
Gizakion kasuan gerra-biologia hori martxan jar daiteke arriskuan gaudela pentsatze hutsarekin. Horra hor norberaren psikologiak osasunean izan dezakeen eraginetako bat. Hortan beste espezieengandik bereizten gara. Lehoia ikustean alerta egoeran jartzen da zebra –odolaren presioa igotzen zaio, arnasa azkarrago hartzen hasten da, azken finean, bere gorputza arriskurako prestatzen da–: Gizakion kasuan, estres egoeran sar gaitezke, ezer ikusi gabe, pentsatze hutsarekin. Alerta egoeran gaudenean, gure gorputzak egin behar duen edozein konponketa, bigarren mailara pasatzen da eta energia guztia arrisku egoera horretan jartzen du. Haatik, bizitza luzatu nahi badugu, horrelako egoerak ahalik eta gehien saihestu behar dira.
 
Arriolak zenbait gomendio eman ditu ongi senti gaitezen: elikadura zaintzea, ariketa fisikoa (neurrian eta gehiegikeriarik egin gabe), pentsamendu baikorra (pentsamenduak duten baliagarritasunaren arabera epaitzea) eta elkartasuna lantzea. Azken horri lotuta, gizarte babesaren gabeziak sistema immunologikoa izugarri jaisten duela dio Arriolak. “Honelako gauzak oso gutxi argitaratzen dira, baina horrela da, depresiboak besteei lagunduz senda daitezke”.
 
Dieta anitza, orekatua eta osatua izatea dela prebentziorako neurririk eraginkorrena dio Miguel Goena endokrinoak. Hobe bost jatordu eta bakoitzean gutxi, hiru eta oparoak baino. Karbono hidratoak, proteinak eta koipeak dira kaloria iturri nagusiak eta hiru osagai horiek presente egon behar dute bai eguneroko dietan, baita jatordu bakoitzean ere; “modu horretara bermatuko dugu gorputzari komeni zaion oreka”. Gomendagarriena jatordu bakoitzean honako portzentajeak mantentzea da: %50-60 karbono hidratoak, %18 proteinak eta %28-30 koipeak. Hala ere, pertsona eta egoera bakoitzera egokitu behar da dieta eta ondorioz, kaloria kopurua. Gainera, elikadurari dagokionez, hainbat korronte daude (haragirik ez kontsumitzearen aldekoak, paleodietaren defendatzaileak, bizimodu makrobiotikoa egiten dutenak...) eta horrek gai zabalago baterako ematen du.
 
Jaten dugun kaloria kopurua murrizteak bizitza luzatzen duela frogatu zuten arratoiekin egindako ikerketa zientifikoek. Horren arabera, gutxi jatea bizitza luzatzeko modua litzateke. Zelulek kaloria gutxi dituztenean euren metabolismoa geldotu egiten dute, polikiago biziko balira bezala. Baina badirudi hori ez dela horrela gizakiengan. Calerie ikerketak –energia kontsumoaren murrizketak epe luzera sortzen dituen ondorioen azterketa osoa– ondorioztatu duenez, ez dago alderik kaloria murrizketa izan duten pertsonen eta ez dutenen artean. Benetan harrigarria da, oso gutxitan gertatzen baita arratoiekin egindako frogek gizakiongan baliokidetzarik ez izatea.
 

Ikerketa zientifikoak

Bizitza luzeagoa lortzeko bidean hainbat ikerketa lerro garatzen jarraitzen dute zientzialariek. Glaxo Smith Kline enpresa farmazeutikoak esaterako, mila milioi dolar inguru inbertitu ditu sirtuinak deitzen diren proteina batzuen aktibatzaileak ikertzen. Sirtuinek zelulen bizitza luzatzeko gaitasuna dute eta era berean kaloria murrizketarekin erlazionaturik daude, zelula batek kaloria gutxi dituenean, bere funtzionamendua erregulatzen baitute. Gaur egun zenbait krema kosmetikok bere osagaien artean sirtuinak dituzte.
 
Beste ikerketa lerro bat ama zelulen aktibatzea da. Ama zelulak beste edozein zelula mota sortzeko gai dira, baina gaitasun hori denbora pasa ahala galtzen joaten dira, ez dago oso argi zergatik. Izan daiteke ama zelula bera zahartzen delako edo ingurua zahartua dagoenez, bere funtzioa ezin duelako ongi bete.
 
Genetikak ere badu zerikusia honetan guztian. Ricardo Arriola homeopataren ustez, genetika gure ekintzekin lotuta dago eta aldakorra da, “unibertsoan mantentzen den gauza bakarra aldaketa baita”. Gorputza gaizki tratatzen badugu, geneak apurtu egiten dira eta aldiz, gauzak ongi egiten baditugu, geneak konpondu egingo dira. Gaixotasun asko daude genetikoak. Gene zehatz bat izateak ez du esan nahi derrigorrez gaitz hori garatuko denik, baina aukera hori hasieratik erabat saihesteko modu bakarra, manipulazio genetikoa litzateke. Gene batek sortutako proteina zehatza geldiaraztea beste modu bat litzateke, baina hori oso konplexua da eta gainera sarritan jokoan dagoena ez da gene bakarra. Gainera, bioingeniaritza dei daitekeen zientzia hau bizitza luzatzeko baino, Azken Juiziora lehenago iristeko bidezidorra izan daiteke, hala ohartarazi dute zientzialariek, eta irakurri bestela, Pello Zubiriak 2009ko ekainaren 14ko Argian idatzitako erreportajea: Azken juiziorako bost minutu falta, diote zientzialari atomikoek.
 
Geneak kromosometan aurkitzen dira eta kromosomen azken zatiak telomeroak dira. Xabier Artaetxebarria eta Ignacio Fernández telomeroak aztertzen ari dira Nafarroako CIMAn (Medikuntza Aurreratuko Nazioarteko Zentroa). “Telomeroak dira zahartzearen erlojua”, diote. Zelulak banatzen diren heinean, telomeroak mozten doaz eta telomeroak mozketa maila zehatz batera iristen direnean, zelulak ez dira gehiago zatitzen. Egindako ikerketa zientifikoetan telomeroak luzatzen saiatu dira, baina ikusi dute horiek luzatuz gero, minbizia garatzeko aukera gehiago dagoela. “Hilezkor bihurtzen den zelula bat minbizi-sortzailea izan liteke, tumoreek egiten dutena horixe baita, ez dute uzten telomeroak moztu daitezen eta ondorioz hilezkor bihurtzen dira”, dio Fernándezek.
 
Antza denez, bilatzen dugun irtenbidea bilatzen dugula ere, ezin diogu gure azken txirrinari ihes egin, baina Artaetxeberriak dioen moduan, “bizitzeko eginak gaude”, beraz horixe egin dezagun, bizi, atseden garaia iritsiko da-eta.