Suspense etengabea zen Euskal Herria 60ko hamarkadan, nondik lehertuko ote zen asmatzerik ez zegoen lapikoa. 1969ko Gotzaindegiko gose greba eta Zamorako kartzelako ihes saiakera ez ziren bi okurrentzia izan, bi gertaera isolatu. Gizartean eta seminarioen barrunbeetan borborka zegoen giroaren ondorio ziren. ETAren lehen ekintza armatuak, lehen hilketak, sarekadak eta torturak, salbuespen egoerak... Inoiz ezagutu duten “hamarkadarik esplosiboena” bizitzea tokatu zitzaien lau hizlariei; sotana jantzita.

Orain, 40 urte beranduago, gertakizun konkretu haiek kontatzea erabaki dute protagonistek: Julen Kalzadak (Busturia, 1935), Alberto Gabikagogeaskoak (Lekeitio, 1936), Xabier Amurizak (Etxano, 1941) eta Josu Naberanek (Gautegiz Arteaga, 1941). Bizipen horiek bilduko dituen liburuari forma ematen ari dira Josu Naberan bera, Angel Zelaieta eta Juan Mari Arregi.

Larrabetzun zita

Larrabetzun bildu dira abade-ohiak, aurretik elizara sartu ditugu argazkitara, nahiz eta, dioten, egungo Elizaren gorabeherak ez dituzten gehiegi jarraitzen. Josu Naberanek ez ditu ahaztu Larrabetzuko eliza horretan gertatuak, nola 68an poliziak eragotzi nahi izan zuen hil berri zuten Etxebarrietaren aldeko meza: “Guardia Zibila etorri zen eta hartu zuen kalea; jendea kalean eta ni eliz atarian. Kanpaia jotzeko ordua iritsi zenean, hasi nintzen jotzen eta jendeak aurrera egin zuen. Hor denek jaso zuten egurra, ezkertiarrek eta eskumatarrek” dio. Baina, Naberanek ez zuen etsi: “Oraingoan ez bada hurrengoan” esan zien benemeritakoei. Horrela eduki zituen “xakean”, nola euskal apaizek frankismoko aparatua eduki zuten jokoz kanpo.

Bazegoen euskal Elizaren barruan holako errebeldia bat. Zer giro arnasten zen seminarioetan? Nondik atera zen zuen jarrera hori?

Josu Naberan: Sasoi hartan salbuespen egoera zegoen Gipuzkoan eta Estatu osora zabaldu zen, gose greban hasi baino hiru hil lehenago. Kanpoan mobida handiak zeuden, sektore guztietakoak eta abadeak ere hor sartu ginen.

Xabier Amuriza: Seminarioa ez zegoen giro horretatik aparte. Halako esplosiorik hain denbora gutxian? Hiruzpalau urtean seminarioak hankaz gora joan ziren. Errebelde kontzientzia izan ote zen... Abade egin nintzen pentsatuz sotanarekin hilko nintzela, eta hurrengo urtean sotana barik nenbilen.

Julen Kalzada: Nik hainbat urte egin nituen Gasteizen eta han horrelako konturik ez zen. Baina azkeneko bi urtetan Deriora etorri eta giroa guztiz ezberdina zen: Herri Gaztedi, ETA... Gero etorri zen Vatikanoko kontzilioa eta gogoratzen naiz obispoa etorri zela asaldatuta: “He visto un obispo negro, muy negro!” esanez.

Bilboko Gotzaindegian gose greba

Gogor taldeko abadeak lehenago ere bazituzten bi itxialdi labur eginak leku horretan, bidea bazekiten beraz. 69ko apirilean Kantabriako Mogrovejon ETAren kontrako sarekada gertatu zen eta Mikel Etxebarriaren ihesaldia sonatua izan zen. Testuinguru horretan sartu ziren abadeak Gotzaindegira eta honela dio Amurizaren orduko bertso batek:

Maiatzeko egun batez
hogeita hamar hain suertez
gose greba bat hasi genduan
geure borondatez.
Goitik laguntzarik bapez
guztia zen geure kaltez
obispo ta apaiz golko-handiak
lasai bizi bitez.

Zergatik, zehazki, gose greba hura?

J. Naberan: Aspaldian genbiltzan zerbait gogorragoa egin behar zela pentsatzen eta tortura salaketek probokatu zuten hori. ETAko egitura jausi zenean torturak azaleratu ziren lehen aldiz modu ebidentean; horien kontra planteatu genuen gose greba eta itxialdia.

X. Amuriza: Pentsatu behar da frankismoa oso katolikoa zela eta horrelako ekintzek eztanda soziala eragiten zutela, kleroak berak ere horrela aurre egiteko...

Paper bat ere atera zenuten. Zergatik haserretu zen horrenbeste Eliza idatzi horrekin eta grebarekin?

Alberto Gabikagogeaskoa: Bazekiten poliziak etorri behar zuela eta herri guztia guri begira zegoela. Baina nahita nahiez baimena eman behar zieten sartzeko, zuten posturagatik. Cirarda obispoa guregana etorri zenean hau esan zigun: “Zergatik ez zarie joan Hotel Carltonera?”

Zerk motibatu zuen ekintza hura? Arrazoi erlijiosoak izan ziren, moralak, edo politikoak?

J. Naberan: Cirardari eskatzen genion torturak salatzeko, baina nobedadea izan zen errebindikazioak zuzenean Estatuari eskatuz egin genituela eta ez Elizari.

X. Amuriza: Atera genuen agiria ikustea besterik ez dago. Salaketa politikoa zen, Bandidaje y terrorismo legea guk deklaratzen genion Estatuari. Eskubideak eskatzen genituen, baina ez genuen esperantzarik Elizak ezer salatuko zuenik, eta horregatik zen agiria hain politikoa.

Itxialdian bazen beste pertsona bat, Nikola Telleria, kartzelatik irten eta segituan hil zena. Zein zen Nikola zuentzat?

A. Gabika.: Guk baino hogei urte gehiago zituen...

X. Amuriza: Gerra eta gero frankismoko iluntasunean geratu zen, isolatua. Derrepente etorri zen mugimendu berri hau eta “joño!” esan zuen; buruz bera sartu zen hor.

J. Kalzada: Gogoratzen duzu ze ahalegin egin genituen bera grebara ez joateko?

X. Amuriza: Bai, ikusten genuen urte batzuk bazituela... Baina hari ez zegoen hura burutik kentzerik.

Esan liteke gerra zibiletik pausu gutxira zegoela egoera; aurreko gerran euskal apaizak hil zituzten. Ez al zenuten beldurrik?

A. Gabika: Nik abisu bat jaso nuen eskumako jendearengandik, baina batez ere torturen beldur nintzen.

J. Kalzada: Ni ez. Esperientzia bat baneukan lehenagotik, Dorronsororekin batera detenitu nindutenekoa, eta estura pasatu nuen arren, orduan ez ninduten ukitu.

X. Amuriza: Poliziak ez zeukan guri ezer ateratzerik. Nire beldurra zen pentsatzea “hauek badute informazioa” eta torturatzea hori ateratzeko.

A. Gabika: Baina euren kontua izan zen. Gure atxiloketa oso zabaldua zegoen, pentsa, Radio Parisen ere esan zuten. Orduan, guk besteen torturak salatzen eta deskuiduan guri ezer eginez gero... ez zitzaien komeni. Eta zer egin zuten? Bi urteko kondena sartu beharrean hamabikoa sartu, huraxe izan zen gure tortura.

J. Naberan: ETAko kupula erori zenean uste zuten horrekin amaitu zutela, eta abade batzuk berriz ere endredatzen hastea Estatuarentzat jasanezina zen, horregatik, kondenak eredugarri horiek.

X. Amuriza: Oso planteamendu utilitarioa zen gurea. Abade estatusarekin, urte batzuk bizi izan genituen halako inpunitate batean, baina bagenekien hori amaituko zela. Nik garbi nuen kartzelan amaituko nuela eta huskeria batekin beharrean, ekintza indartsu batekin nahiago.

Zamorako kartzelan

Arazo bat zegoen. Abadeek, Elizaren araudien arabera, kondenak komentuetan bete behar zituzten. Alberto Gabikaren kasua izan zen hori. 1964an atxilotu zuten homilia “subertsibo bat” emateagatik eta Palentziako Dueñaseko komentura eraman zuten: hamalau mila fruta-arbola, errekatxoa... “paradisu txiki bat” dio berak. Kontua da jendea erromesen modura joaten zitzaiola bisitan: “Gabika ezagutzen ez zuen amaren semerik ez zen Euskal Herrian” dio Amurizak.

Aparatu frankistak ez zuen hura errepikatzerik nahi eta konkordatu bidez kartzela berezia sortu zuten Zamoran, preso arrunt eta politikoengandik bananduta. Egitura horrek 1969tik 1976ra arte iraun zuen eta bertatik hamarnaka elizgizon pasatu ziren, gehientsuenak Euskal Herrikoak.

Zuek kartzelaratzeko baimena Cirarda gotzainak eman behar zuen. Zuengana jo zuen oniritzia eskatuz, kontzientzia arazoak izan zituela uste al duzue?

A. Gabika: Kontzientzia arazorik bat ere ez. Esan zigun: “Nik badakit zuek pribilejiorik ez dozuela nahi eta baimena emotea nahi dozuela”. Guk erantzun genion pribilejiorik ez genuela nahi, baina berak agertu behar zuela historiaren aurrean baimena sinatu zuena bezala.

X. Amuriza: Eta sinatu zuen.

Pribilejiorik ez zenuten nahi. Baina zein ziren kartzela hartako baldintzak?

J. Kalzada: Guk eskatzen genuen beste presoekin batera egoteko.

X. Amuriza: Baina pribilejiorik ez izateko eskari hori euren komenentziara aplikatu zuten eta zigor doblea izan zen: kartzela eta isolamendua.

Zergatik erabaki zenuten ihes egitea?

X. Amuriza: Zein izan zen argumentu nagusiena? Bestela barrurago ez gintuztela sartuko.

J. Naberan: Jon Etxabe eta biok hasi ginen ihesaldia zelan egin pentsatzen. Lehenengo horma gainetik salto egin behar genuela eta gero tunela egitea hobe zela...

Tunela egiteko urte eta erdi igaro zuten eta zailtasunak hamaika izan ziren: funtzionarioak entretenitu beharra, hormaren zimendu azpitik pasa, tunelari kurba eman, ateratzen zen lurra desagerrarazi, hezetasuna... Ihes egiteko kanpoko laguntza ere izan zuten, walkie-talkie baten bidez komunikatzen ziren haiekin. Horrela jakin zuten garitako argiak noiz pizten ziren, eta horrela lotu zituzten garraioa eta pisu-frankoak. Azkenean iritsi zen eguna ihesbidea amaitu zutena. Honela kontatzen du Amurizak: “Ze alturan geunden ez genekien eta badaezpada alanbre fin bat sartzen genuen, astiro, sabaian. Halako batean ikusi nuen orratzaren begia bezalako argitasun bat eta Genesisean bezala egin nuen garrasi: ‘Hemen jaut argie!’”.

Poztasunak gutxi iraun zien. Den-dena prest zutela, ihes gaua finkatuta, eta ilargi berria kontrolaturik, “krudeltasun probidentzial batek” erabaki zuen funtzionario bat tunelaren ahoa ezkutatzen zen garbileku gelara joatea zuzen-zuzenean. Ezin izan zuten ezer egin.

Argitu al da inoiz zer pasatu zen?

A. Gabika: Josu, zuk bazenuen teoria bat...

J. Naberan: Kartzelako beste departamentuko leihoetatik preso komunek ikusten gintuzten eta funtzionarioak jakinaren gainean etorri zirenez, igual handik zerbait esan zieten?

Josu, Alberto eta Jon Etxabe egin zineten ihesaren erantzule.

A. Gabika: Etxabek kondenarik handiena zuen, eta gu biok, kasualitatez, zuloa aurkitu zutenean han suertatu ginen. Bestela, agian denok jasoko genuen zigorra eta horrela egitea pentsatu genuen.

X. Amuriza: Hauek segurtasun handiko kartzela batera eraman zituzten eta besteok zigor bat jaso genuen. Baina hain zeuden susto handiarekin, beste zulo bat bilatzen aritu zirela, hura zulo faltsua zelakoan.

A. Gabika: Ez zuten sinesten, zuloa bukatuta eta ihes egin gabe...

Urte mordoxka pasa zenuten kartzelan, gose greba eta protesta artean. Zergatik erabaki duzue, justu orain, hau guztia liburu batean kontatzea?

X. Amuriza: Askotan esaten da euskaldunok geuk egindakorik ez dugula kontatzen. Kartzela enblematikoa izan zen, garrantzia izan zuena, zergatik ez dugu kontatuko?

A. Gabika: Testigantza bat da, gero ikusiko da jendearentzat interesantea den edo ez.