Menpeko herrietan sortzen diren haurrek heziketa desberdina behar dute?

Bai, eta menpekotasunaren araberakoa gainera. Zenbat eta herri menpekoagoa izan, orduan eta heziketa bereziagoa komeniko zaio haurrari. Ukipen egoeretan, gutxienez bi hizkuntza edo bi kultura daude elkarrekin harremanetan, eta nekez suertatzen dira harreman horiek simetrikoak. Gehientsuenetan bat dominatzailea izango da eta bestea menpekoa. Dominatzaileak bere estatusa mantendu eta areagotu nahi duen heinean, oso gaitza da menpekoa izatea. Menpekoak gehienetan ez du bere arabera jokatzen, dominatzailearen arabera jokatzera behartuta dago.
 

Nola aplikatzen da hori Euskal Herrian?

Modu askotara. Esaterako, globalizazioak nahiko ondorio kontraesankorrak dakartza. Postmodernismoa deitzen dugun sasoi honetan, ziurtasun gutxiko egiak dira nagusi. Adibidez, globalizazioarekin batera indibidualismoaz harago doan indibidualizazioa etorri da. Horrekin batera bitarteko aplikazio maila gehienak desagertzen doaz. Estatuak eta estatuez gaindiko makro-multzoak dira mantentzen eta garatzen ari direnak. Horrek, ezinbestean, estaturik ez dugunok oso panorama beltza dugula esan nahi du. Eremu eta arlo gehienetan, hizkuntza eta kulturari dagokionez esaterako, estatu batek ia beti lortzen du nahi duena, eta bi estatuk zeresanik ez. Egiten duguna egiten dugula, barruko zein kanpoko mugekin egiten dugu topo, eta agian okerragoa dena, bien arteko mugarri zehatzik ez daukagu.
 

Nola esplikatzen zaio hori ume bati?

Umeak guk uste baino azkarragoak dira. Lehen sei urterekin lortzen zela uste genuena, gaur badakigu hiru urterekin erdiesten dela. Haurrek izugarrizko gaitasuna daukate egoerara moldatzeko. Dena den, erosoak ez diren gauzak, gatazkatsuak diren kontuak, ez nizkieke azalduko. Helduok gai gara, eta behartuta gaude, gai gatazkatsu horiek haurren partez menperatu eta bideratzeko. Horrek ez du esan nahi haurrak tontotzat hartu behar ditugunik. Berehala konturatzen dira eskolan denak ez direla hizkuntza berean mintzo, denek ez dutela azal kolore bera, bakoitzak bere ohitura eta kulturak dauzkala. Gainera, segidan jartzen dituzte martxan egoera horiei erantzuteko mekanismoak, baina arrapostu horiek ahalik eta erosoenak eta aberatsenak izateko, helduon esku dago gatazkatsuak izan daitezkeen egoerak saihestea.
 

Hara gatazkatsua izan daitekeen egoera bat. Eraman dugu hiru urteko euskaldun elebakar bat medikuarengana, eta medikua erdaldun petoa izan...

Haurra gai da, oso azkardanik, hizkuntza desberdinak menperatu eta erabiltzeko. Berez, baldintza jakinetan, haur batek hizkuntza asko ikasi eta baliatu ditzake. Baina gauza bat da hori posible izatea, eta beste bat hori gertatzea, psikologikoki posible dena psikosozialki ez baita beti hala. Kasu honetan, umeak ez du zertan arazorik izan etxetik dakarren hizkuntza kanpoan topatzen duenarekin nahasteko. Esaterako, ikusten badu etxean hizkuntza bat erabiltzen dela eta eskolan bestea, inongo arazorik gabe erabiliko ditu batean bat eta bestean bestea. Kontua da, eskola eta etxetik kanpo daukanaren arabera, bere erantzun mekanismoak desberdinak izango direla. Gizarte zientzietan bada lege unibertsal bat, “ekonomiaren legea” deritzona. Horren arabera, gure baliabideak gehienengana ahalik eta modu sinpleenean, motzenean eta errazenean iristeko kudeatzen ditugu. Egun berean gauza mordoa eman eta jaso nahi dugu, beraz ia beti goaz labur-bidetik, apenas sakontzen dugun ezer. Esaterako, zer dira estereotipoak? Ekonomiaren legearen izenean, pertsona edo taldeekiko ditugun, askotan okerrak diren eta justiziarik egiten ez duten ezagutza sinplifikatuak. Orokorrean ezagutzak ere nahiko sinplifikatuak dauzkagu, eta umeek ere, berehala ikusten dute eremu heterogeneotan hizkuntza eta joera dominatzaileak zein diren. Euskara dena baino hizkuntza autonomoagoa balitz, eremu eta arlo guztietan ohikoa eta normala balitz, errazagoa litzateke dena. Baina hori gertatzen ez denez, ekonomiaren legeak bultzatuta, ia automatikoki ematen zaio atxikimendua hizkuntza dominatzaileari. Horri aurka egiteko sekulako ahaleginak eta esfortzuak egin behar dira, eta eginda ere, ez da beti nahi bezalako emaitzarik lortzen. Orduan, haurrak haur izanda, askoz logikoagoa da labur-bidetik joatea, haize-kontrako ahaleginak egiten hastea baino.
 

Beste egoera bat: Ane, Beñat eta Erlantz euskaldunak dira. Erlantzekin denek egiten dute euskaraz, baina Ane eta Beñat euren artean erdaraz mintzo dira.

Bakoitzak ikusten du nahi duena lortzeko zein den bide motz eta erosoena. Ohartzen bazara pertsona jakin batekin hizkuntza jakin bat erabiliz nahi duzuna erdiesten duzula, gehienetan huraxe erabiliko duzu. Biztanleriaren gehiengo oso-oso handia da erdalduna, eta ekonomiaren legearen arabera, ez dago misteriorik. “Hizkuntza bat erabiliz beti asmatuko badut, zergatik ez erabili?” pentsatzen dugu. Euskara erabiltzeak esfortzu berezia eskatzen du, eta gainera, egoera deseroso eta gatazkatsuak sortu ditzake, parekoaren erantzunaren arabera. Arrapostu horrek baldintzatuko du nire egoera animikoa, eta normalean joera naturala segurura egitea da, ez arriskatzea.
 

Horregatik da aski hamar laguneko talde batean erdaldun bakarra egotea erdaraz aritzeko?

Hori oso gogorra da. Nola egin horri aurre? Psikolinguistikoki, gure ikerketa enpiriko gehienetan euskaraz jarduteko hautua egiteko, ezagutza maila altua behar dela ondorioztatzen da. Horrek bi norabideetan balio du. Alegia, euskara erabili gabe ezin daiteke ezagutza osorik lortu. Gurean ere, nahiz eta askotan kontrakoa esaten diguten, ez dira aparteko bi mundu ezagutza eta erabilpena. Uste duguna baino askoz lotuagoak daude. Bestetik, soziolinguistikoki, sare sozialaren garrantzia dago. Sare sozial horretan gailentzen den hizkuntza erabiltzeko joera dugu guztiok. Gertatzen dena da geroz eta nekezagoa dela sare sinple eta unibokoak aurkitzea. Globalizazioak interes ezberdinen arabera ehundutako sare anitz eta aldakorrak ekarri dizkigu. Bakoitzak ukan ditzakeen lagun talde eta inguru ezberdinez gain, garrantzi handia hartzen ari diren bilgune zibernetikoak daude. Horrek zer esan nahi du? Orain arte, bakoitzak kontrolatzen zuela bere sarea, baina orain kontrolpetik kanpo doakiola. Apenas erabakitzen den barrutik kanpora, kanpotik barrura baizik. Kontuan hartuz gero hori dela gailenduko den harreman sare mota, eta sare horretan euskararen presentzia ñimiñoa dela, ederra panorama! Oso epe motzean datorrenari aurre egiteko bere menpekotasunetatik askatu behar du euskarak, bestela...
 

Hizkuntza politikak diseinatzerako orduan, aintzat hartzen dira orain arte esandakoak?

Neurri batean bai, baina ez aski. Hala ere, egiten dutenaren alde nago. Oraingoz behintzat, instituzioek egiten ez dutena besteek bakarrik eginez euskara salbatuko dela pentsatzea mirarietan sinestea dela iruditzen zait. Instituzioetatik proposatzen dena eta bestelako erakundeetatik lantzen dena, adostutako ildoen araberakoa izatea litzateke ideala, baina hori arrantzura larrera joatea dela dirudi. Esan behar da instituzioetan daudenek ez dutela beti nahi dutena egiten, ahal dutena baizik. Erabakiak indar politikoen menpe daude. Horregatik da beharrezkoa, gizarte erakundeak disgustura eta kritiko agertzea instituzioetatik planteatzen denarekiko, asko eskatuz lortzen delako zer edo zer. Euskarak iraun baldin badu gizarte erakundeen lan eta presioari esker da, baina gaur egun, horrekin bakarrik ez daukagu zereginik. Geroz eta argiago ikusten dut instituzioen eragina ezinbestekoa dela, instituzioen eta gizarte erakundeen arteko sinergia sortzea premiazkoa litzatekeela. Neurri batean, sinergia hori existitzen da, baina betiko gatazkatxoak euskararen kaltetan direla uste dut. Badakit eskatzen dudana zaila dela, baina...
 

Euskararen aldeko kanpainek eragina dute gugan?

Komunikazioa lantzen dutenek badakite komunikazioaren indarra zenbaterainokoa den, eta eragina ukaezina da. Baina eragina positiboa ala negatiboa da? Hor ere denetik dago. Euskararen alde ez daudenek, erdara nagusi dela jakinik, euskaldunak isilik egotea nahi dute, dominatzailearen indarraren arabera, berez lortuko dutelako erdararen indartzea. Jakina, ez dira ez itsuak, ez gorrak, eta ez tontoak, eta euskararen aldeko kanpainak ikusten dituztenean, eragin negatiboa sortzen da eurengan, eta kontra-erasoa prestatzen hasten dira. Dominatzailea izatea pribilegio handia da, beti zaude eskutik. Dena den, jende bat kontra edukitzea konstante bat izan da euskararen historian, eta dominatzaile ez bagara ere hala bagina legez jokatu behar genuke, autonomia gehiagorekin, hainbesteko menpekotasunik gabe. Hori bai, gure egoeran dena da erlatiboa eta ezin dugu erlatibotasun hori gabe jokatu.
 

Euskaraz bizi eta euskal kontzientzia duen euskaldun batek nola interpretatu behar du hizkuntzen arteko harremana?

Teorian hizkuntzen arteko simetria, oreka, eta elkar-indartzea posible da, baina praktikan oso gutxitan gertatzen da. Gertatzen ez den neurrian, egoera gatazkatsuak sortzen dira gure baitan. Gatazkei ihes egiteko joera kontutan hartuz, egoera bizitzeko modu erraz eta erosoena bilatzea izango da normalena. Bestela ere nahiko konplexua da bizitza, gatazka gehiago sortzeko. Gatazkarik ez balego bezala bizitzen ahaleginduko gara, eta uste dut hori dela gehienek egiten dutena. Gatazka linguistikoa intentsitate handiagoan bizi duenak zer egin beharko lukeen? Etengabe euskaraz hasi, euskaraz bizitzea posible dela esaten digutenez etengabe hori exijitu, eta bere printzipioei eutsi. Hori bai, horrek problema pertsonalak sortzen ditu, afektiboki min eta erremin handia baitakar. Erreminak erremin, gaur egun euskara bizirik badago, jarrera hori hartu duen jendeari esker da, baina hori superpertsonen jokabidea da, eta ezin zaio gehiengoari hori eskatu.
 

Hemendik hogei urtera nola ikusten duzu euskararen egoera? Zein dira aurrera egiteko giltzak?

Betikoa, botila erdi beteta bezain erdi hutsik ikusten dut. Batzuetan iruditzen zait okerrena pasa dugula, hemendik hogei urtera oraindik hizkuntza normalizatua ez izan arren, nahita nahiez egongo garela hobeto. Bestetan, berriz, hola jarraituz gero gureak egin duela pentsatzen dut. Ez bada posible Euskal Herrian autonomia gehiagorekin funtzionatzea, bertan bizi denak euskaraz jakiteko beharra sentitzen ez badu, eta obligaziorik ez badauka, alferrik ari garen sentsazioa sortzen zait. Horri buelta emateko gako garrantzitsu bat haurrekin egiten dugun lanean datza. Frogatuta dago, txiki-txikitatik haur bat hizkuntza ezberdinetan heztea onuragarria dela. Bizitzan gauza asko egiten dira hizkuntzaren bidez, mundu abstraktu zein konkreturako balio du, bakarkako mundurako zein talderako. Hori hala, akats larria litzateke, haurrek hizkuntzak ikasteko daukaten ahalmen berezia ez aprobetxatzea txikitatik euskalduntzeko. Hori zergatik ez da egiten? Ez dira arrazoi psikologikoak, arrazoi politiko, soziologiko, eta psikosozialak baizik. Derrigortuta bada ere, hori nahitaez lortu beharko da. Askoz zailagoa da helduak euskalduntzea. Pentsa, gehiagok ikasten dute ingelesa euskara baino!