1929an, urriaren 24an, burtsaren lehen krisi handia gertatu zen eta handik sortu zen crack terminoa: burtsan kotizatzen duten balore gehienak oso bizkor erortzen direnean sortzen den egoera. Kotizazioen beherakada bortitz hori, burtsaren saio bakarrean gertatu ohi dena, hasiera batean merkatuaren beraren doitze mekanismoa baino ez da. Cracka burtsaren euforia aldiaren amaiera da, eta atzeraldi ekonomikoaren bezpera izan daiteke, 1929an gertatu bezala. Orduan, beherakadak depresio ekonomiko handia ekarri zuen hurrengo urteetan. Horrela azaltzen da, laburrean, cracken arrazoia. Eta horrela azaltzen da 1929koa.

Azken hilabeteotan gertatutakoa cracka izan al da? Ez bada, antza handia du behintzat, eta bada cracka baino gehiago dela dioenik ere. Antzeko egoerak noizean behin gertatzen direnez, artikulu honetan 1929ko burtsaren porrota eragin zuten arrazoiak azalduko ditugu, baita ekonomian izan zituen ondorioak ere, irakurleak burtsen crack guztien giltzarrien berri sakonago izan dezan.

1929ko cracka

Garaiko zenbait begiraleren ustez, 1929ko lehen sei hilabeteetan akzioen prezioek neurriz kanpoko balioa zuten DJIAn, Dow Jones Industrial Average, munduko erreferentzia indize nagusian. Hala ere, New Yorken kotizatutako tituluak oraindik merkeak zirela pentsatzeko joera zuen merkatuak. 1929ko urriaren 3an aipatutako erreferentzia indizeak hamar eguneko jaitsiera etengabeari ekin zion. 1929ko urriaren 21ean, astelehenean, saltzeko agindu asko izan ziren eta gauean zehar, astearteko saioa hasterako, europar bankuetatik zetozen saltzeko agindu ugari pilatu ziren. Urriaren 22ko goizean, Ipar Amerikako banku eta enpresa ugarik 150 milioi dolar akziotan saltzeko agindua eman zuten. Wall Street irakiten ari zen.
 
1929ko urriaren 24an inbertitzaile txikiak erlojuaren kontrako lasterketan abiatu ziren, saltzeko aginduek parketa estali zuten, eta New York Stock Exchange eromenak hartu zuen. Ohiko saioetan 800dik behera kide egon ohi ziren merkatuan. Urriaren 24ko jarduna ireki zenean, 1.100 langile baino gehiago saioari hasiera eman ohi zion kanpai hotsaren zain zeuden, urduri. Goiza dohakabea izan zen; Dow Jones-ek saioa 299 puntutan itxi zuen, urte guztian pilatutako irabazi guztiak galduz. Hurrengo egunetan, indizeak behera egiten jarraitu zuen eta, agintari estatubatuarren estimazioaren arabera, 30.000 milioi dolar inguruko galera izan zen.
 
1929ko burtsaren beherakada hainbat eragileren nahaste saihestezinak ekarri zuen. Sektore industrialaren mozkinak soldatak baino askoz gehiago hazi ziren, eta nekazaritza produktuen prezioekiko, eta enpresen ekoizpenen eta produktibitatearen indizeekiko diferentzial handiak pilatu ziren. Nekazaritzako nahiz industriako soldaten hazkunde mugatuak erosteko ahalmena murriztu zuen eta, era berean, horrek enpresetako inbertsioak jaistea eragin zuen. Enpresetako jabeek ez zuten uste izan mozkin handi horiek berriro inbertitzea beharrezkoa zenik, eta kapital soberakinentzat irtenbidea topatu zuten: burtsan espekulatzea.
 
20ko hamarkadako New Yorkeko akzioen merkatuan oso ohikoa zen kreditu bidezko tituluen salerosketa sistema erabiltzea. Eragiketa horiek eskura ordaintzen ziren Burtsaren kontra, baina agente bitartekariek, brokerrek, berme gisa, balioaren portzentaje bat besterik ez zuten eskatzen, eta eragiketaren gainerako kopurua bermatzeko tituluak berak onartzen zituzten. Fluktuazioak gertatzen ziren heinean, bitartekariek funts hornidurak eskatzen zituzten kotizazioen beherakadak berdintzeko, eta horrek bitartekarien entitateek bankuekiko zor handiak pilatzea ekarri zuen. 1925 eta 1929 artean entitate horien kredituak 3.000 milioi dolarretatik 7.000 milioi dolarretara iritsi ziren.

Neurri monetarioak

Agintari monetario estatubatuarrek hainbat erabaki hartu zituzten akzioen prezioen gorakada eteteko. Horretarako, Erreserba Federalak tituluen erosketa masiboa jarri zuen abian, interes-tasa jaitsarazi asmoz eta, modu horretan, Ipar Amerikako merkatuak eskaintzen zuen errentagarritasun altuak erakarritako atzerriko kapitalaren inbertsioak apaltzeko. Baina lortu zuen gauza bakarra saltzaileen likidezia handitzea izan zen eta horrek kotizazioak berriro ziztu bizian igotzea eragin zuen. New Yorkeko burtsaren inguruan euforia giroa zegoen eta lehendakaritzak bidalitako mezuek inbertitzaile ugari piztu zituzten, merkatuak goranzko joera izango zuela pentsatuz.
 
1929. urtearen erdialdetik aurrera, Erreserba Federalean interes-tasak gero eta gehiago igo ziren, burtsaren espekulazio maila jaisteko xedez. Horregatik, bankuek entitate bitartekariei ematen zizkieten maileguak jaitsi ziren, eta entitate horiek erosleen eskaerei aurre egiteko likidezia galtzen joan ziren. Une horretantxe New Yorkeko burtsaren indize selektiboa gelditzen hasi zen; Erreserba Federalaren maniobra berandu iritsi zen. Urriaren 2an ohikoa baino askoz akzio gehiago ipini zituzten salgai, merkatua salmenta kiribilean sartu zen eta, hala, ia etengabe goranzko joera izan zuten hiru urteak amaitu ziren. Porrot horrek aro kapitalistaren krisirik gogorrenari hasiera eman zion, eta ia Bigarren Mundu Gerraren hasiera arte luzatu zen atzeraldiaren abiapuntu izan zen.