Mendea betetzear zara, jardun politikoan ere aspaldidanik zabiltza, noiz eta nola hasi zinen?

Sacco eta Vanzettiren aldeko mobilizazioekin. Nik orduan 14-15 urte nituen eta oroitzen naiz Baionan, Saint Esprit auzoan, geltokiaren aurrean hain zuzen ere, egin genituela hainbat elkarretaratze eta Frantziako jendarmeak gogor aritzen zirela gure kontra. Gazteri Komunistetan eman nuen izena eta hasi nintzen propaganda lanetan, kartelak eta horrela paratzen. Nire aita Forges de l’Adour enpresan ari zen lanean eta greba luze baten ondorioz kanporatu egin zuten. Testuinguru horretan ezkerrera jo nuen. Gero, Espainiako Errepublikaren garaietan, Asturiasko Iraultzaren ondorioz ihesi zetozen mugaz bestaldeko komunistak pasatzen aritu ginen, mugalari eta laguntzaile gisa.
 

Gerrara ustekabean joan zinen, ezta?

Beno, Espainiakoek agian bai, baina guk ez genuen espero horrelako gerra piztuko zenik. Gu Bartzelonara joan ginen uztailaren 17an. Berlinen Olinpiadak ari ziren jokatzen eta ezkertiarrei bururatu zitzaien nolabaiteko Olinpiada herrikoiak egitea. Bartzelonara iritsi berriak ginela, militarren altxaldia hasi zen. Hor ere hainbat militarrek bat egin zuten matxinoekin eta kuarteletatik atera ziren. Baina aurrez aurre topatu zituzten langileak, anarkistak, komunistak... eta kale borroka horietan guk ere parte hartu genuen. Bertako militarrek porrot egin ostean, batzuok esan genuen: “Aizak, Espainia Bartzelona baino gehiago duk!”. Katalunia utzi eta Madril aldera abiatu ginen, nola edo hala laguntzera.
 

Nazioarteko Brigadak oraindik jaio gabe eta zuek kanpotarrak... Nola egokitu zineten giro horretara?

Bai, hala zen, baina alderdiek edo anarkistek eratutako zutabeetan lerrokatu ginen. Guk La Commune de Paris deituriko batailoi antzekoa osatu genuen eta hor aritu ginen Madrilen, Albacetera joan baino lehen. Geroxeago, urrian, hiri horretara hasi ziren joaten nazioarteko brigadistak eta gu ere hara joan ginen.
 

Hala ere, Madril defendatzera itzuli zineten. Nola izan ziren borrokaldi horiek?

Faxistek gero eta hurbilago zuten Madril. Azaroaren 7tik aurrera izan ziren borrokaldietan aritu ginen brigadatakook. Guk jende asko galdu genuen Puente de los Franceses-en, Hiri Unibertsitarioan, baina eutsi genien faxistei eta Madrilek tinko jarraitu zuen. Pentsa, Madril galtzekotan, dena pikutara zihoan.Francok esan omen zuen erasoaldi hori hasi zutenean: “Igandean Puerta del Solen kafea hartuko dut”, ba ez! Kaferik gabe utzi genuen. Baina asko kosta zitzaigun, Madrilgo frontea oso zabala zen eta gertu gertuko borrokak izan genituen. Hiri Unibertsitarioan esate baterako, batzuetan eraikuntza berean tiroka eta bonbaka aritu ginen. Baina guk eutsi eta frankistek amore eman behar izan zuten.
 

Galera asko izan zenituzten, Brigadak berregituratu behar izan al zenituzten?

Ni neu zauritu ninduten eta Albacetera jo behar izan nuen. Baina zaurituez eta hildakoez aparte, hasieran saltsa dezente genuen Brigadetan. Saiatu ginen konpainiak eta batailoiak hizkuntzen arabera antolatzen, baina batzuetan ezinezkoa zen agintariak zioena guztiek ulertzea. Armekin antzeko zerbait gertatu zen, batzuetan munizio zehatza behar eta beste eratakoa ekarri! Baina brigadisten arteko giroa ona, oso ona izan zen.
 

Hala ere, beti ez zen giro onik izango...

Izan ziren gure artean hainbat lapur eta gaizkile, baina horien kontra Brigaden arduradunek gogor jo zuten. Hori ez zen soilik Brigaden arazoa, beldurra eta diziplina eza nagusitzen ziren eta zaila zen hura berbideratzea. Oroitzen naiz behin Belchiten geundela, goizean esnatu ginenean, ondoan egon beharko lukeen batailoi oso bat ihesari emana zegoela. Gerran horrelakoak garesti ordaintzen dira eta guk askotan jasan genituen.
 

Belchite aipatu duzu. Bai hor eta baita beste borroka ezagunetan aritu zineten, Brunetekoan, Ebrokoan… Zein izan zen gogorrena?

Hildako gehiago izan genituen Madrilen, baina gogorragoa izan zen Ebrokoa. Hasieran guk hartu genuen aurre baina gero frankistek atzera egin arazi eta ezereztu egin gintuzten. Bataila hura galdu ostean ikusi genuen ezinezkoa zela gerrari buelta ematea. Gure aldeko buruzagi politikoek ere orduz geroztik oso zaila jotzen zuten garaipen militarra. Nazioartean jokatu nahi izan zituzten azken kartak eta hortik etorri zen Nazioarteko Brigadak erretiratzeko keinua. Negrinek Espainiatik alde egiteko gonbidatu gintuen eta brigadista gehienek horrela egin zuten, pentsatuz faxistek bere aldean zituzten CTVkoak eta Condor Legiokoak modu berean joango zirela. Gizajoak! Gureek bai, alde egin zuten frontetik, baina besteek hor jarraitu zuten gerra amaitu arte.
 

Zuk eta beste hainbat brigadistek ere bai.

Esan zigutenean Kataluniara jo behar genuela, 300 brigadista inguruk erantzun genuen gerrak jarraitzen zuela eta nahiago genuela gelditzea. Ez ginen izan Bartzelonan brigadistei agurra egiteko ekitaldian; Pozoblancora, Andaluziako frontera joan ginen eta hiru hilabete eman genituen han, dena galduta zegoenean, Mediterraneora mugitu ginen arte. Alacant zen gure aterabidea. Baina hor, jakina, oso gutxik izan zuten alde egiteko aukera. Kaian gelditu ginen barkuen zain, baina alferrik, italiarrek eta frankistek preso hartu gintuzten.
 

Frankisten presondegiak barrutik ezagutu zenituen gero. Nola egin zenuen bizirik ateratzeko?

Almendrosen izan ginen lehenik eta gero Valentziako Porta Coelin. Horren ondoren, Miranda de Ebroko kontzentrazio zelaian milaka lagun pilatu ginen. Bukatu gabe zegoen eta hor aritu ginen, gosez eta egarriz jota, bertako lanak amaitzen. Hiru aldiz alde egin nuen hortik eta hirutan, Madril aldean harrapatu ninduten. Azkenean, Gurutze Gorriak egindako trukaketa bati esker etxera nindoanean, muga zeharkatu bezain laster lagun batek esan zidan alde egiteko. 1940ko ekaina zen eta ordurako alemaniarrak Bordelen zeuden. Barku poloniar batean Donibane Lohitzunetik Britainia Handira jo behar izan nuen, Baiona zapaldu ere egin gabe.

Brigadisten argazki galeria ikusi