Geografiaren apeta horietako batengatik, Arabako lurrik mendebaldekoenak koska berezi samar baten itxura ageri du mapetan. Burgosko lurrak laztandu nahi dituen esku amorfoa ematen du, istmo estu batek Euskal Herriarekin lotzen duen “penintsula”.
Lur zati horren erdia, gutxi gorabehera, Valderejoko Parke Naturalak betetzen du, mapek erakutsi ezin duten edertasunaz gainezka egiten duen ingurua. 3.500 hektarea ditu Valderejok, askoz gehiago Gaubea udalerriak: EAEko paraje naturalik handiena, bertako turismo bulegoak argitaratutako propagandak dioenez. Eta egia liteke, bai.

Mila biztanle pasatxo dituen udalean turismo bulegoa egotea bada zerbait. Erakustekorik ez zaie falta, egia aitortzera. Valderejoz gain, Gaubeak baditu bisitariak erakartzeko bestelako argudioak, denak sendoak. Gasteiztik doanak Espejo izango du lehenengo geltokia, Gesaltza-Añanako gatzaga liluragarrietatik lau kilometrora. Gaubea osatzen duten 30 herrietatik handiena da Espejo: 237 biztanle. Txikienek, ezta bakarra ere.

Paraje natural eskerga honetan bada naturaz besterik. Hala erakusten dute Espejoko kaleek. Herri txikien giro berezia, denbora astiroago dabilen leku zaharren berezko xarma daukate. Hango harrizko etxe artetik lasai ibiltzea Gaubea ezagutzen hasteko modu ezin hobea da.

Beren historiaz harro dauden leku guztiek bezala, Gaubeak badu zenbait eraikin esanguratsu. Zerrenda begiratzen hasi eta, ohi denez, elizak dira gehienak. Belloxinek, Karkamuk, Tuestak, Angostok... badute eurena. Aipagarriena, kanpoko itxuragatik ez bada ere, Tobillasekoa da. IX. mendean hasi ziren eraikitzen, eta Arabako zaharrena da beraz.

Varonatarren etxe ospetsua

Erlijioak utzitako ondarearen artean, hala ere, eraikin zibil bat nabarmentzen da: Varonatarren dorretxea, seguruenik bekatu askoren lekuko izandakoa. Villanañen dago, Espejotik kilometro gutxira XIV. mendean altxatutako dorrea du erdigune, eta haren inguruan, XV.eko jauregi dotorea. Dena pelikuletan bezala izan dadin, arrainez betetako ur-hobiak inguratzen du gaztelua, umeen pozerako.

Elezahar ezagun batek azaltzen du Varona abizenaren jatorria. Maria Perez andereak, esku hutsekin, Alfontso I.a Borrokalaria erregea mendean hartzeko gauza izan zen. Erregeak, orduan, “¿quién es el varón que me ha vencido?” (nor da garaitu nauen gizona?) galdetu zion, eta Mariak erantzun: “No soy varón, sino varona”. Harrezkeroztik abizenari eutsi zion familiak.

Villanañetik mendebalderantz segituz, Burgosen sartuko gara tarte batez. Iparraldera joanez, eta espainiar lurretatik irten gabe, Valpuesta herrixka aurkituko dugu. Eliza dotoreak loria handiagoko garaiak dakartza gogora. Valpuesta, izan ere, apezpikutza izan zen bi mendez, 1087ra arte. Hantxe idatzi omen ziren hizkuntza jaioberri baten lehenbiziko hitzak: gaztelaniarenak.

Nagusiki gaztelaniazkoa da, hain zuzen, inguratzen gaituen toponimia gehiena, Burgosen nahiz Araban gaudela. San Millan de San Zadornil herrian, ezkerrerako bideak Lalastrara garamatza. Hogei biztanle, behiak kaleetan aske, nola Indian, eta Valderejoko Nekazal Interpretazio Zentroa. Ondo-ondotik abiatzen dira parkean barrenako txango gehienak.

Eremitoriak

San Millan de San Zadornilera iritsita aurrera eginda, eremiten kobazuloak ikusteko aukera izango dugu, arabar lurretan berriz. Hainbat lekutan daude kobak, baina Corrokoak dira ikusgarrienak. Etxebizitza sektorearen krisi latz honetan, batek baino gehiagok eskertuko luke agian halako bat. Higiezin hitza asmatu baino askoz lehenago, VI. mendean, bazeuden bertan perfekzioa eta gorentasuna hausnarketan eta bakardadean bilatzen zituzten eremitak. Corron, XVIII. mendera arte iraun zuten. Perfekzioa bilatzeko ez bada ere, gomendatzekoak dira hango bakardadeak, Gaubea osokoak bezalaxe. Batzuentzat hausnarketa-eragile akaso, besteentzat begientzako opari huts. Ez da gutxi.