Lehenago ere hitz eginda nago zurekin, Gasteizen gerra ostean izan zen giroaz. Dena dela, oraindik orain jakin ditudanak izu-ikaratan utzi naute: Meliton Manzanasek torturatutakoa zaitugu…

Bai, 1961ean, atxilotu ninduten azkeneko aldian. Tinpanoa hautsi zidan, halako zartakoa eman zidan! Besteak beste, harri punta zorrotzen gainean belauniko jarrarazi ninduen; gero, ostikoka eraso zidaten, mina areagotzeko. Poliziak bere onetik irteten ziren, patxada galtzen ez nuelako. Eutsi egiten nien, eta nire ama eta andrea zergatik iraintzen zituzten galdetzen nien. Horrexek egiten zidan minik handiena, nik maite nituenen izenak haiek horrela erabiltzea. Gainerakoan, jakinekoak dira haren metodoak: deskarga elektrikoak, zigarroarekin egindako erredurak, atxilotuen loa galaraztea, biluzgorritzea, sexu harremanak izatera bultzatzea, kandelak erabiliz behatz mamiak erretzea, eskuetan egur zotzak sartu eta su ematea… Andrezkoak, berriz, “puta” gora eta “puta” behera erabiltzen zituen.

1968an ETAk hil egin zuen Meliton Manzanas.

Bai, baina nik ez nuen ospatu, askok egin zuen bezala. Ez diot heriotza inori opa, baina Meliton Manzanas ez zen benetako gizakia. Odolzale ankerra zen.

Zeure larruan bizi izan zenuen hura. Zer ari zara, hortaz, polizia ergela dela esanez? Behin baino gehiagotan entzun dizut horixe esaten.

Ergela da-eta polizia. Eztabaida handiak izan ditut lagunekin. “Polizia? Ergel galantak!” esaten diet nik. Hogei urtean hamalau aldiz atxilotu ninduten. Bada, behin bakarrik prozesatu ninduten, 1951n, grebaren kontuagatik. Poliziak hartu eta eramaten ninduenean, nire buruarekin hasten nintzen: “Halakorengatik izango duk!”. Hasten ziren itaunketan eta: “Orain ere ez ditek asmatu!”. Gainerakoan, Meliton Manzanasen eskuetan erori nintzenean ibili ziren hurrena, atxilotu zutenetako batek nire izena aitatu zuelako, ez besterik.

Hamaika aldiz atxilotu zintuzten...

Bai, eta egundo ez zidaten ezer leporatu. Zer edo zer harrapatu izan banindute, puska baterako baneukan! Behin, lan egiten nuen banketxeko zuzendariari esan ere egin zion Manuel Cabezas poliziak: “Hobe duzu honi ordezko bat bilatzen hasi! Hamar urtean ez zaizu itzuliko!”. Horiexek izan ziren poliziaren hitzak. Nik ez nuen denbora askorik behar izan erantzuteko: “Hori epaileak esan beharko du, ala?”. Ostegun batez izan zen. Bada, hurrengo astelehenean kalean nenbilen, familiarekin paseoan. Halako batean, Cabezas hura bestaldeko espaloian guri begira zegoela konturatu ginen. Etorri ere egin zitzaigun: “Zer zabiltza zu kalean?”. “Ni? Non da kalean familiarekin paseoan ibil nadin galarazten duen legea? Epaileak libre utzi nau!”. Poliziara eramaten nindutenean zera bat agintzen nion beti nire buruari, ez zidatela izenik aterako. Nik ez nuen txintik esaten. Ezer esan nuen aldian, berriz, hebain-hebain egin ninduten. 1961eko atxiloketan izan zen. Itaunketak psikologikoak ohi ziren, edo inor gutxiestekoak.

Itaunketak psikologikoak, orduan izango ziren. Bestelako kontuak entzuten ditugu behin eta berriz. Eta polizia ergela, gaur egun?

Gaur egun… ez dakit. Oraingoak ez ditut ezagutzen. Gaur egun, orduan ez bezalako bitartekoak dituzte. Orduan, gainera, oso harroputz jokatzen zuten. Diktadura gorrienean, ez zuten uste inor mugitzeko gauza izango zenik. Garai hura aztertua duen zenbait historialarik ere horixe bera dio, alegia, lau oilo ginela, ez ginela nor, ez genuela baliabiderik… Eta egia da, ez genuen baliabiderik, ez diru ez ibilgailurik, baina poliziaren harropuzkeria hark berak gure alde jokatzen zuen, jokoz kanpo harrapatzen genituen beti edo gehienetan. 61eko aldi hartan, atxilotu eta autoz eraman ninduten Donostiara. Ordu bat eta bost minutu behar izan zituzten! Ziztuan joan ginen, gau hartan bertan hasi nahi zutelako itaunketa egiten. Harrapatu zizkiguten paperak pila batean zeuzkaten. Liburuak, paperak… Denetatik zegoen han. Polizia burua paper haiek gainbegiratzen hasi eta, tartean, Falangearenak zeuden. “Zer arraio ekarri digute, ordea!”. Halako abade baten homilia, Jose Antonio Agirreren heriotza oroigarria… Horrelakoak! Horregatik diot, bada, ergelak zirela!

Madrilen izana zara berrikitan, 18/98 auzia tarteko.

Defentsaren lekuko gisa joan naiz, bai. Epaileek, lehengo lepotik burua. Ez ditut ezagutzen, baina iruditzen zait bat baino gehiago Frankismotik bizirik irtendakoa izango dela. Diktaduraren legeen arabera jardundako epaileek orain demokraziaren arabera ari direla sinetsi beharra ere… 1951ko greba gogorarazten dit egoera horrek.

Lehen ere aipatu duzu. Zertan izan zen 1951ko greba?

1946an greba handi xamarra egin zen Euskal Herrian, Katalunian eta bestetan, baina 1951koa greba orokorra izan zen eta, batez ere, egoera Araban bihurritu zen. Gipuzkoan irten ziren greban lehenengo, eta Arabako gobernadore Luis Martin Ballesterosek –zorigaiztokoak–, ez zuen prentsan agertu baino ideia hobea izan. Arabak ez omen zion probokazioari kasurik egingo, ez zuela grebarik egingo, Arabak bat egiten omen zuen “erregimenarekin”… Gure herriari ez zitzaion hura gustatu. “Ez dugula grebarik egingo? Ikusiko dik horrek!”. Eta fabrikarik handienetan –Ajuria, Aranzabal eta horietan–, emakumeak lantegi atarira joan zitzaizkien gizonei, lanari utzi ziezaioten. Arto eta gari aleak bota zituzten zenbait fabrika ataritan, lanean ari zirenak oilo hutsak zirela adieraziz. EAJ eta ELA ibili ziren, batez ere, greba haren atzean. Ondorioz, EAJren kupula osoa atxilotu zuten, eta mandatariok: Manuel Andoin eta biok; gazteak, alegia. Huraxe izan zen nire “ibilaldiaren” hasiera… Ikusi egin behar zen gobernadorearen haserrea! Polizia bat izan zen bere lana utzi zuena, kideek erabili zituzten metodoak ikusita. Prozesatu gintuztenean, hilabete eduki gintuzten, bakartuta, ilea hondo-hondotik moztuta. Azkeneko egunean, ate hotsa, burrunba, eta gure izenak esaten zituztela. Uste genuen paseoan atera behar gintuztela, gerra ostean fusilatu zituzten haiek bezala… Epaileak erabat errugabe ginela adierazi zuen. Hiru kargu egotzi zizkiguten: legez kanpoko propaganda, legez kanpoko elkartea, eta errebelatze militarra. Libre irten ginen. Gasteizen polizia konforme ez eta Burgosa jo zuen, baina han ere ez zieten kasurik egin. Epaileak, berriz, Corniero deiturakoa, Briviescakoa (Espainia), falangista, gerra elbarria… ados ez hemengo poliziak eta jendailak zerabiltzan metodoekin eta utzi egin zuen judikatura.

Zure “ibilaldiaren” hasieraz jardun duzu. 1951n atxilotu al zintuzten estreinakoz?

Ez, lehenago, 1948an, soldadutzan nengoela, Aberri Egunean Karmengo elizara joan ginen, mezatara. Handik irten eta Floridako txurro-dendara joan ginen, gosaltzera. Ordurako, Apodacak elizan ikusiak gintuen. Leku guztietan zegoen Apodaca hura. Pello Romarategi eta Jabier Olano, meza esaten. Atzera kuartelera joan nintzenean, agintarien deia, bi polizia etorri zitzaizkidala, atxilotzera. Militarrak esan zidan: “Soldadu zara, nire agindupean zaude. Zoaz, baina hemen nahi zaitut ordu laurden barru! Eta, argi!, ez zaitzatela ukitu!”. Poliziek eraman ninduten, eta hantxe nire kide guztiak! Barrez hasi nintzen haiek denak han ikusita. Deklarazioa hartu zidaten eta atzera kuartelera. Polizia nire atzetik zer zebilen galdetu zidanean, mezatara joan nintzela-eta, erantzun nion. “Hori duk ergelkeria! Mezatara joateagatik hainbeste istilu!”.

Handik urte batzuetara, ETA.

ETAko lehen taldea neuk sortu nuen, ezjakinean. Nirekin harremanetan sartu ziren. Madariaga, Benito del Valle, Agirre… Hamabosten bat lagun izango ziren, bilerak egiten zituzten gure etxean, urtea pasa, astero! Bosgarrenean bizi ginen, igogailurik gabe. Poliziak inoiz ere ez zidan haren gainean galderarik egin. Horregatik diot, bada, ergelak zirela… Gauza asko egokitu zait nire bizian. Hara, aita-amaginarrebak eskuin muturrekoak nituen. Esan ere egiten zuen aitaginarrebak: “Hau ere baduk! Alaba bakarra izan diagu eta nazionalista batekin ezkondu behar!”. Eskuin muturreko giroan hezi zuten nire emaztea izango zena, baina, gero, berak aurreratu ninduen ezkerretik! Beti lagundu ninduen eta, estuasunean, esan izan zuen: “Baina, orain ere zuk egin behar al duzu hori?... Tira, horrela beharko du, hori ere baten batek egin beharko du eta!”.

Gutxik bezala ezagutzen duzu garai hartako gerra osteko Gasteizko giroa. Askotariko agiri eta dokumentuak bildu dituzu.

Aita Morenoren egunerokoa daukat, adibidez. Banco Vizcaya-n lan egin nuenean, Julian Moreno zen zuzendaria, josulagunaren anaia, nazionalistak biak. Adiskide handiak gintuzten. Gure aita banketxeko langilea zen, eta konfiantza handia ziguten. Zorigaitzez, Julian Moreno gazterik hil zen. Bada, gerra osteko giro hits hartatik urteetara, behin, zuzendaritzara joateko deia egin ziguten aitari eta bioi: han ziren zuzendaria, zuzendariordea, eta aita Moreno. Oso agur beroa egin zigun, eta galdera egin ere bai. “Zer, Apodacaren berririk ba al da?”. Eta zuzendariordeak orduan: “Baina, gizon hori, esaten den beste al da?”. Han hasi zen aita Moreno, hizketan, eta zuzendaria –epel xamarra zen, izan ere–, jarri egin behar izan zen, josulagunak esaten zituenak entzun ahala, hau da, aita Morenok berak bertatik bertara ezagutu zituen kasuetako batzuk entzunda...

Zer dago aita Morenoren egunerokoan?

Bada, horixe, nola lagundu izan zien fusilatuei heriotzara zeramatzatenean… Esate baterako, kontatzen du nola bi lagun harrapatu zituzten, eta zuzenean fusilatzera eraman zituzten. Bata, zeharo histeriko jarri omen zen, orroka, sakelan begiratzeko hari, begiratzeko sakelan hari… Soltxaga jeneralaren eskutitza zeraman, kaixo eta agurka, eta paper hari esker libratu zen. Horrela egiten zituzten gauzak. Gogoratzen naiz beste baten kasua, Gorrotxategi batena, Argantzunen fusilatu zutena. Kontratista zen, Sevillan. Aita Moreno harengana eraman zutenean eskuak lotuta eta guztiz zarpailduta zegoen Gorrotxategi hura. Lehenengo, askatzeko agindu zien aita Morenok zaindariei. “Zer egin behar didate, ordea?”. “Hauek, edozer gauza, okerrena! Eman dezagun teila erori zaizula buru gainera eta ordu gutxi geratzen zaizkizula”. Fusilatzera zeramatela, Gorrotxategik aita Morenori: “Badakit euskaldunek atxikimendu berezia diotela txapelari. Nik, txapela jantzita hil nahiko nuke”. Eta aita Morenok hari txapela eman eta halaxe hil omen zen Gorrotxategi. Gero, Zadorra ibaira botako zuten, egin ohi zutenez. Askotan, binaka eramaten zituzten fusilatzera. Bata tirokatzen zuten, eta bestea harekin batera botatzen zuten ibaira. Lehenaren pisuak hondora eramaten zuen bigarrena ere… Horrela egin ohi zuten Ebroko Conchas de Haron, adibidez. Han ez zen Apodacarik izan, baina Lukun bai… Lukun zazpi-zortziren bat gorpu egon behar dira oraindik! Aita Morenok baso bazterrera bidea ere deskribatzen du. Kontatzen du nola, lehenengo, nori bere zuloa eginarazi zioten, eta hiltzera zihoazen momentuan, esan zuela Apodacak: “Ho-ho-hori utzi niri!”. Totela baitzen! Jarriko zion pistola lokian eta esango zion: “Ha-ha-hasi hadi ‘Jesu Kristo e-e-ene Jauna’ e-e-e-rrezatzen, bahoake-eta beste aldera!”. Eta lurperatu zituztenean, esan omen zuen Apodacak: “Ez dakit ha-ha-hau guztia oso kris-s-s-taua den, baina beharrezkoa da”. Horiexek izan omen ziren haren hitzak.

Aita Anituak ere antzeko lekukotasunak utzi zituen idatzirik Azazetan fusilatuta hil zituztenei buruz.

Izan ere, aita Anitua arduratu zen Gasteizen fusilatu zituzten lehen hiru lagunez: Mendizabal, Estabillo eta beste bat, abertzaleak hirurak, mendigoizaleak. Gorbeian harrapatu zituzten. Gasteiza ekarri, espioiak omen ziren… Lauaxeta, Lurgorri, Markiegi, Galarza, Luis Alava… Oilo-ipurdia egiten zait, haien sosegua, hil hurren egonagatik! Eta ondoan eduki zituzten apaizen lana? Eliza bera ere ez zen horretaz kezkatu. Kontu horiek ez dira kontatu, eta kontatu beharrekoak dira.

Laburtzen zaila, zuk bizi-ikusitakoak…

Ez ezazu uste. Azken finean, bi ardatz baino ez ditut izan nire bizian: eliza eta aberria, eta bi horien inguruan mugitu diren hariak. Aberriaren gainean askok galdetzen didate. Elizari buruz, aldiz, interesik ez dagoela ematen du. Nork bere norberekeriak ditu, eta kito!