Eba eta Adamen fruitu debekatua Bibliak aipatzen duen hasierako paradisu hartan ez omen zen sagarra izan banana edo platanoa baizik. Hori diote aditu batzuek, nahiz eta badiren igali bekatuzko hura pikua zela uste dutenak. Azken bi mendeotan bere bizkar aberastu diren multinazional bakan batzuen eskutik, banana bihurtu da kapitalismo gero eta globalizatuagoaren ikur. Agintari politikoen gainetik manatzen duten multinazionalek kontrolatua, tropikoko herrialde txiroetan monolabore gisa eskubiderik gabeko langile esklabotuek hazia, gero eta botika bortitzagoz artatua, herrialde aberatsetara esportatzeko azpiegitura azkarrak sorrarazi dituena, zapore estandarreko fruitu erakargarriak lortzeko ingurumenaren eta jendeen pozoitzailea...
 
Baina bananondoak gaixorik daude aspalditik, eta ez daukate sendabiderik. Panama Disease deitu duten eritasuna –Fusarium Oxysporum onddoa alegia– minbizia bailitzan barreiatu da mundu osoan, platanondoak kutsatuz eta fruituak adreilu kolorezko zera ezin janezkoak bilakatuz. Urte gutxiko bizia ematen diote adituek gaur munduan nagusi den Cavendish banana motari, eta presaka batean ari dira genetikoki eraldatutako barietate berri egokiaren bila.
 
Ehunka platano mota egon izan da munduan, gozoak batzuk, garratzak besteak, berdeak, gorriztak, horiak... Gizakiak alboan eduki du beti tropikoetan, baina tokian bertan jateko fruitua izan ohi zen, orain ere hala da planetako nekazari askorentzako. Aldiz, duela 150 urte sortu zuten, barietate batzuk gurutzatuz, gaur ezagutzen dugun platanoa, urrutira esportatzeko moduko fruitua eta tropikoetako laborantzan iraultza ekarri zuena. Iraultza edo... txikizioa.
 
Banana esatea United Fruit korporazioa aipatzea da. United Fruiteko teknikariek Gros Michael barietatea sortu zuten, egokia plantazio handietan produzitzeko, hotz-sistemaz hornitutako baporez urrutira esportatzeko eta bidean umotzeko. Multinazional hari zor diogu mundutar gehienok betiko ehunka banana tipotatik estandar bakartzat ezagutzen duguna, horia, mamitsua, jan-erraza.
 
Platano berriari arrakasta itzela errukirik gabeko negozio ereduarekin eman zitzaion. Haur denboretako zaporeak oroitarazten dizkigun fruitu eder hori gure mahaietaraino zenbat odolez ordainduta iritsi zen ez zitzaigun burutik pasako ez guri, ez gure gurasoei eta ez aiton-amonei.
 
United Fruitek herrialde txiro eta ahulak aukeratu zituen, erraz manejatzeko moduko agintariak zeuzkatenak, edo koste gutxirekin agintariak aldatzeko modukoak. Hauetan oihan tropikalak eraitsi ziren banana soroak landatzeko. Monolabore sisteman bertako biztanle guztiak platanoari estuki kateaturik geratu ziren. Bestalde, sindikalismoa –holakorik zegoen lekuetan– errotik erauzi zuten. Platanondoen gaitzak ere fite azaldu ziren, baina oihan gehiago bazegoen eraisteko, herrialde asko multinazionalaren zain.
 
Multinazionalen inpunitatea norainokoa zen erakusten du 1911n Hondurasen gertatu zenak. Bananagintzan nagusi zen Samuel Zemurray magnate iparramerikarrak erabaki zuen Honduras osoa bere etxalde bihurtzea, eta hala egin zuen munduko bazter guztietarik Guy Machine Gun Maloney bezalako gangsterrak ekarri, haiekin armada pribatua antolatu eta Tegucigalpan presidente berri titerea ezarrita. Hain jokatu zuen lotsagabe Zemurrayk, ezen eta Hondurasko Estatuak pagatu behar izan baitzizkion inbasioaren kosteak ere. Ingelesezko banana republic eta gaztelaniazko república bananera orduan sortutako estereotipoak dira.

Kapitalismo globalaren parabola

United Fruiti El Pulpo deitzen zioten Erdialdeko eta Hego Amerikan, bere besoekin dena kontrolatzen zuelako. Gabriel García Márquezi irakurri diotenek –Miguel Angel Asturias, Pablo Neruda eta idazle gehiago ere mintzatu dira United Fruitez beren obretan– izanen dute 1928an Kolonbian egin zutenaren berri. 32.000 langilek greba deklaratu zuten bananadietan. Hura mozteko United Fruiteko gorilek, Cienaga herrian igandeko mezatatik ateratzean langileen familiei eraso eta 1.000 herritar kalitu zituzten errukirik gabe.
 
Kolperik famatuena, hala ere, 1954an eman zuen United Fruitek. Orduan Guatemalan Jacobo Arbenz zegoen presidente eta landa eremuen erreforma erabaki zuen. Gerra Hotzaren garaia zen. Multinazional bananeroaren lobbyak AEBetako presidente Eisenhower lortu zuen konbentzitzea Guatemala pieza garrantzizkoa zela yankiek sobietarren kontra zeramaten xake jokoan. Yankiek Guatemala inbaditu zuten. Guatemalako ondoko urteak, 200.000 heriotza ekarri zituen gerra zibila barne, ezin dira ulertu United Fruitek antolatutako putsch hura gabe.
 
Lehenagotik zeuden gaixotuak platanondoak. Orduko banana estandarra Gros Michael zen. Panamako eritasuna delakoa, aipatu onddoak eragina, 1920ko hamarkadan zabaldu zen eta United Fruitentzako ari ziren zientzialariek laster proposatu zituzten erremedioak. Batetik, kutsatutako alorrak isolatzea, inguruko mugimenduak zorrotz kontrolatuz. Bestetik, konpainiak dibertsifikatu zitzala bere platanoak, Gros Michael monolabore gisa haztea alde batera utzita.
 
Baina korporazioetako buruzagiek urteroko irabaziak handitzea dute helburu, emaitzak behar dituzten akziodunek epe luzea zer den ez dakite. Ondorioz, gero eta botika gogorragoak erabiliz –aldi berean kontsumitzaileak baina batez ere platanodietako langileak kutsatuz– 1960ko hamarkadaraino iristea lortu zuten Gros Michael banana. Orduan beste mota bat zabaldu zuten munduan barrena, Cavendish platanoa. Hau 1980an kutsatu zuen Panamako gaitzak eta geroztik bananondoak gaixotuz joan dira mundu osoan barrena.
 
Gaur da eguna Afrikan platano produkzioa gutxitzen ari dena, aipatu eritasuna dela medio. Lehen United Fruit zena gaur Chiquita Brands International deitzen da. Chiquita eta munduko platanoak kontrolatzen dituzten korporazioetako teknikariak presaka ari dira barietate berri bila. Goldfinger izeneko bat badute dagoeneko, baina daukan garraztasunagatik ez omen da kontsumitzaileen gustukoa. Genetikoki eraldatutako platanoa behar lukete azkar. Gainerako platano barietateek balio dute gertuko kontsumorako, baina Mendebaldeko herritarrok urruneko fruitu globalizatuen gosez gaude.
 
Bi liburuk aztertu dute, ingelesez, kapitalismo mundializatuaren parabola izan daitekeen bananaren auzia, eta horiez aipamen ugari egin dira prentsa aurrerazale anglosaxoian. Dan Koppel-ek idatzi du Banana: Mundua aldatu zuen fruituaren patua. Peter Chapmanen liburuaren goiburuak dio: Bananak: nola United Fruit Companyk itxuraldatu zuen mundua.

Informazio gehiago

• Bananak zergatik diren gure garaion parabolak, The Independent egunkarian Johann Harik
• Bananak munduko nagusi zirenean, Salon aldizkarian Katharine Mieszkowskik
• Bananaren erregeak, The Nation astekarian Emily Biusok
• Banana: The fate of the fruit that changed the world, Dan Koppel-en liburua bere webgune pertsonalean
• Bananas! How the United Fruit Company shaped the world, Peter Chapmanen liburua