Nola definituko zenukete euskara elkartea? Euskara elkarteen eredu batez hitz egin daiteke ala eredu desberdinak daude?

Karmen Irizar. Ez daukat definizio bakarra. Badakit gauza izan beharko genukeela esaldi bakar batean definitzeko, baina. Urteetan erabili izan dugun definizioa ondokoa izan da: Euskaraz bizi nahi duen jendeak euskaraz bizi ahal izateko guneak eta aukerak sortzeko lana egiten duen taldea. Eta hala da neurri handi batean, baina inpresioa daukat oso motz geratzen ote den definizio hori bere horretan. Beste bi datu aipagarri daude. Batetik, erabileraren ikuspegitik egin dute beti lan elkarteek eta esango nuke erabileraren erreferente ere badirela. Bestetik, euskararen eskubideen eta konpromisoen ikuspegitik harago, elkarteen jarduna euskarak egunerokoan beste edozein hizkuntzak bezala betetzen dituen funtzioetan oinarritzen da.

Juan Luis Arexolaleiba. Definizioarekin ados nago. Duela hogeita bost urte sortu ziren halako egoera bat gainditzeko. Kike Amonarriz eta bestek adierazi zuten ziklo berri bat ireki behar zela egoera gainditzeko. Filosofia, antolaketa eta ekimen aldetik ezaugarri propioak izan zituen eta dituen mugimendua da. Ea eredu desberdinak dauden? Oinarriak antzekoak dituzte, baina herri bakoitza mundu bat da.

Hasieran, euskara elkarteen zabalkundea oinarrietan eta filosofian burutu zen. Ondoren, hainbat ekimenek bilakaera handia izan zuten, hala nola, komunikabideek. Beraz, elkarte batzuek oinarriak baino ekimenak landu dituzte. Herri batzuetan esan dute: “Halako oinarridun elkartea egin behar dugu” eta beste batzuetan: “Begira, haiek aldizkaria egin dute, guk ere bai”. Bilakaera hobea izan dute eredua osotasunean hartu dutenek.

Iñaki Arruti. Esandako guztiarekin ados. Euskara elkartea hizkuntz komunitatea da, normalizatuta ez dagoenak behar ditu tresnak normalizazio hori artikulatzeko. Artikulazio horretan eragiten dutenak beharrak izaten dira, zer sentitzen den beharrezkoago. Orain dela 50 urte, seguruenik batere teoriarik gabe baina intuizio handiarekin, beharra sentitzen zen ikastola sortzeko, belaunaldi berriak euskaraz hezteko. 25 urte geroago, behar hori asetzen joan zen heinean, beste behar batzuk zeuden. Egoera zenbat eta normalizatuagoa izan, euskara elkarteen premia (eta beste gauza batzuena ere bai) txikiagoa da. Egoera normalizatuetan umeek etxean ikasten dute hizkuntza, helduek kalean eta jendea hizkuntza horretan bizi da. Hori da Madrilen madrildarrek egiten dutena. Hemen ez. Ume askok edo gehienek ez dute etxean ikasten baizik eta eskolan, heldu gehienek ez dute kalean ikasten baizik eta euskaltegian, eta euskaldun askok eta askok behar dituzte esparru eta harreman sare batzuk euskaraz bizi ahal izateko.

Ereduen kasuan nik ere hausnarketa bera egiten dut. Badaude oinarri edo printzipio batzuk, maila desberdinetan barneratuak baina elkarte guztiei dagozkienak. Konkrezioa herriz herri? Pertsona, baliabide, egoera soziolinguistiko eta abarren arabera emaitza diferenteak eman ditu.

Amaia Miner. Zaila dago ezer berritzea esandakoak esanda. Beste generazio batekoa naiz. Euskara elkarteen sorrerak adoleszente bezala bizi izan ditut. Doberan [Hernaniko euskara elkartea] hasieratik egon naiz, baina 16-18 urte nituen. Filosofia eta teoriaren garaia galdu egin dut. Jarraipena izan da gurea. Euskara elkartea definitzen hasita esango nuke gure ama hizkuntza normalizatzen saiatzen den taldea dela. Badago konponente sentimentala, gure hizkuntza da, ez da kultur ondare soila.

Ereduen aldetik, erabat ados. Ereduak herri bakoitzean desberdinak dira eta gainera talde bultzatzaile bakoitzaren eredua ere oso desberdina da. Interesgune desberdineko taldeak mugitzen direnean, herri berean ere, oso bide desberdinetatik joan daiteke talde bera.

K. Irizar. Baina oinarria berdina edo antzekoa.

A. Miner. Oinarria bai, baina egiteko moduak asko aldatzen dira. Beste kontu interesgarria da, euskara elkarteak bata besteari begira egoten garela. Gazte jendeak sartzen denean esate baterako, beste elkarteek egiten dutenari begiratzen diote. Hausnarketa momentutan badago elkar begiratzeko joera hori.

Topagunean ba al dituzue eredu tipo batzuk?

K. Irizar. Zer ulertzen dugu eredutaz? Ulertzen badugu helburu bera izan, baina oinarri desberdinak dituen taldea, esango nuke ezetz, oinarriak denak dira berdinak. Erabileran, tokikotasunean, aisialdian, motibazioan eta sustapenean zentratu gara. Noski, Iñakik esan duen bezala, egoera soziolinguistikoak, biztanle kopuruak, euskaldun kopuruak, udalean dagoen alderdiaren jarrerak... asko baldintzatzen dute eta horren arabera jo dugu bide batetik edo bestetik, baina oinarrian ez dago desberdintasunik.

Urtetako bilakaera izan dute euskara elkarteek. Orain, iraganarekin eta geroarekin alderatuz, zein puntutan daudela esan daiteke?

J. L. Arexolaleiba. AEDn [Arrasate Euskaldun Dezagun euskara elkartea] hainbat urtez aritu nintzen lanean, baina hamabost urte badira euskara elkartean zuzenean ez nabilela lanean. Beraz, gauzak ibili direnei eta dabiltzanei errespetu osoz eta animoak emanez esango ditut.

Euskara elkarteetan denetik egongo da, baina nik ezagutzen dudanagatik zonalde euskaldunetan eta puntan ibilitako hainbat elkarte egoera ahul eta kezkagarrian dago. Dinamizatzaileak, liberatuak edo koordinatzaileak, gehiegi aldatzen dira eta era berean pisu handia dute. Boluntarioak edo militanteak maila apalean dabiltza, ez doaz gorantz. Elkarteak zer edo zertan ondo baldin badabiltza da euskaldunentzako kultur eskaintza bideratzen. Baina impasse egoera sumatzen dut. Euskara elkarteek bi zutabe dituzte: euskaldunei euskaraz bizitzeko aukerak ematea eta euskararen akuilu izatea. Sentsibilizazio edo akuilu lana askotan askoz ere lan inkomodoagoa da, ez da lan puntuala, ondo egin behar da. Alabaina, ez dakit elkarteak ez ote diren zentratu kultur eskaintza edo zerbitzuak areagotzen. Horrekin batera norabidea jarri eta akuilu lana egin behar da.

Euskara elkarteekin lortu dena da egiturak jartzea pertsonen gainetik. Lehen pertsona gutxiren arabera taldearen egoera aldatzen zen.

Duela 25 urte elkarteak egoera bati erantzuteko sortu ziren, baina kontuan edukita elkarteen eta gizartearen bilakaera, badago oinarri berri batzuetan sakontzeko premia.

I. Arruti. 80ko hamarkadan elkarte gutxi izango ziren, 90ean eklosioa izan zen, 97an Topagunea... Argi dago momentu hau ez dela eklosio puntua euskara elkarteen kopuru aldetik eta dinamika aldetik ere ez. Egonkortasun egoeran daude, hitzak eduki ditzakeen gauza txar eta onekin. Egonkortasuna toki batzuetan subsistentzia da eta orduan karga negatiboa du. Beste toki batzuetan egonkortasuna da maila bat lortu eta dinamika normalizatu xamar batzuekin eragiten aritzea. Hori ere ezin dugu beti kritikagai jarri. Ezin da beti halako estasi egoeran, emozio betean ibili. Denek daukate beren erritmoa, eta elkarte baten bizitzak ere bai.

Bestea da kanpo faktoreen azterketa. 90eko hamarkadan gizartean borondatezko zerbait egitea balioen eskalan gaur egun baino askoz gorago zegoen. Kirol elkarteetan zer pasatzen da ba? Non dago kirol elkarte potentea zuzendaritza borondatezko indartsua daukana eta belaunaldi berriak ate joka dituena?

Dena dela, azkena esan duzun horrekin [Arexolaleiba] konforme nago. Badago bidegurutze bat sortu ziren oinarri eta premia batzuekin. Bidegurutze horretan, hor gabiltza errotondan, eta nonbaitetik atera behar dugu.

A. Miner. Batez ere dibertsifikazioarena aipatuko nuke. Talde asko ari dira lanean euskararen inguruan: ikastetxeak, udaletxeak, euskaltegiak, euskara elkarteak... Denen lana kontaktuan dago. Bestetik, modan dauden gaiak aldatu egin dira, gizartean beste kezka batzuk dauzkagu: berdintasuna, ekologia, partehartzea... Militantzia, pixka bat goitik behera joan da, baina interesguneak aldatu egin dira edo gehiago daude. Jendea sakabanatu egiten da eta horrek indarrak asko jaisten ditu. Esan duzu borondatezko lanean ari direnak maila apalagoan ari direla, ordu gutxiagoz, indar gutxiagoz...

J. L. Arexolaleiba. Pertsona kopurua esan nahi nuen.

A. Miner. Pertsona kopurua bakarrik ez, lana egiteko modua ere bai. Zuzendaritzako kidea egon daiteke egun guztia elkartearen gainean edo erabakiak hartzera mugatu. Bestalde, ulergarria da, euskara elkarteen lana zaila da, ez dira emaitzak ikusten, ez segituan, eta horrek ez du halako emoziorik sortzen.

I. Arruti. Elizari gauza bera gertatzen zaio eta begira zer den. Estruktura du. Esan nahi dut beti barruko aldagaiekin saiatzen garela esplikatzen eta badago ikuspegi makroagoa ere.

A. Miner. Kirola, auzo elkarteak... dena dago gainbeheran.

I. Arruti. Galdera beste era batera egin daiteke: Ba al dago gizarte mugimendurik edo elkarterik izugarrizko eklosio puntua bizi eta transmisio gaitasun ikaragarrizkoarekin?

A. Miner. Ez. Marketin askorekin bai batzuk.

K. Irizar. Euskara elkarteen azpiegiturak finkatuta daude, baliabide materialak dituzte, humanoak, lan taldeak osatuta daude. Estrukturak mantentzeko orain ez litzateke problemarik egongo. Topagunea ere hor dago.

Filosofiari dagokionez gaude hanka motzen ziurrenik. Zuek urratu zenuten bidea [Arrutiri begira] aurrez zeuon burua oso-oso ondo jantzita eta askok kopiatu egin genuen eta gerora jantzi genuen gure burua. Azken hamar urteetan Topagunea osatzen eta euskara elkarteen egiturak sendotzen zentratu gara eta janztearen alde hori nolabait ahaztu egin dugu. Momentu honetan, Topagunean aipatzen dugu, beharbada hasi beharko dugula berriro oinarri horiek finkatzen. Hasi beharko dugula elkarteetan langileei euskara elkarteen egiteko modua eta filosofia transmititzen. Abiadurak berak ez digu utzi horretan janzten langileak.

Aurrera begira zer? Duela 25 urte bezala elkarteei dagokie oso-oso erne egotea. Sekulako abiadan doa bizitza. Beraz, azpiegiturak ados, arriskua izan daiteke horretan zentratzea, baina urte batzuetan beharrezkoa izan da, egitura sendotu gabe nekez egin daitekeelako aurrera. Momentua iritsi da filosofian berrirakurketa, berrazterketa egiteko, eta geure burua janzteko.

Beren helburuak lortzeko euskara elkarteek adarrak antolatu dituzte, tamaina eta izaera desberdinetakoak: hizkuntza zerbitzuak, aisialdi taldeak, taberna edo antzokiak, komunikabideak... Ba al dago egiterik horien baloraziorik?

I. Arruti. Balorazio honen zati bat zenbakiz hornitu liteke. Hortik harago, lehendabiziko balorazioa ona da. Euskarazko aisialdia sortu eta bersortzeko motor nagusietakoa bihurtu dira euskara elkarteak. Begirale multzo ikaragarriak pasa dira herrietan. Horietako batzuk bihurtu dira gero eragile. Gabeziak ikusten ditut, baina hori gabe pentsatzea gaur egungo errealitatea, atzera egitea irudituko litzaidake. Herrian [Lasarte-Oria] kafe antzoki txiki bat sortu genuen, oso balorazio positiboa egiten dugu, erreferente bezala balio izan digu, bilgune, sorgune, belaunaldi berrientzako erakarpuntu izan da. Bestea komunikabideena da. Azken hamar urteetan zer bide egin duen, bolumena ikusita, irakurketa positiboak egitearen aldekoa naiz.

Horretaz aparte, zerbitzuak euskaraz jasotzeko egin den ahalegin horrek badu beste aldagai bat elkarteak sendotzearen bidearekin. Oreka bilatzearen aldekoa naiz, alegia, txiringitoak (tabernak, aisialdiko azpitaldeak, komunikabideak) sortu ditugu eta zer egin dugu, indar gehiegi jarri horretan ala ez? Beti ez bada ere, nik uste dut badagoela korrelazio bat indartsuen dauden elkarteen eta zerbitzuak sortzen ahalegindu diren elkarteen artean. Momentu batzuetan garrantzitsua da oinarri eta azpiegitura horiek sortzea. Noski, zure indar guztiak horretan xahutzen badituzu, gaizki zabiltza, baina soilik ekintzak egin eta egin bazabiltza ere, egiturak sendotzeari arretarik jarri gabe, pertsona batzuen indarrak ahitzen direnean, zailagoa izango da lanean jarraitzea.

A. Miner. Nahiko ados. Gure esperientzia batez ere komunikabideena izan da. Proiektu fuertea, iraultza txiki batzuk eragin dizkigu, beldurrak eta ezinak ere bai, baina horiek denak gaindituta izugarrizko indarra eman dio elkarteari; bazkideak ia bikoiztu egin dira, herritarrak erakarri ditugu (jende askok elkartea ezagutzen du komunikabidea ezagutzen duelako). Komunikabideak prestigioa hartu du. Tarteka horrelakoak egitea beharrezkoa da beste esparru batzuetara iristeko, beste ikuspegi batzuk izateko... Kostuak ditu, guk sufritu dugu, baina buelta emanez gero merezi du. Guk ez daukagu damurik. Tabernarik ez daukagu, herrian badago proposamena kultur gune bat egiteko, baina guk erabaki dugu eztabaidetan kide bat gehiago izatea, ez dugu protagonismoa izango, energia guztiak gauza batean sartu eta horrek ekartzen dituen onuretan ez delako beti asmatzen.

K. Irizar. Egin daiteke balorazio kuantitatiboa eta eman daitezke kopuruak: hainbeste elkarte, hainbeste irrati, aldizkari... Eragina nabarmena da. Euskarak duela 25 urte presentziarik ez zuen eremuetan orain bada: aldizkariak, telebista... Baina kopuruak baino interesanteagoa da jakitea elkarteek zer eragin izan duten jendeak euskarari buruz duen pertzepzioan eta nola eragin duten euskararen bilakaeran. Topagunean diogu soinujolea bezala belarriz jotzen ari garela. Ari gara esaten euskara elkarteek erabilera sustatu dutela, baina hori esaterakoan belarriz ari gara. Ez dago azterketarik esateko hori hala den ala ez den. Ikerketa lerroa ireki beharko genuke ikusteko elkarteek zernolako eragina izan duten herriko euskararen garapenean.

J. L. Arexolaleiba. Aipatu da emaitzak ez direla ikusten laburrera. Erabilera indizean urratsak ematea zaila da, baina beste gauza batzuetan emaitzak ikusten dira, adibidez komunikabideetan. Herrietan telebista, irratia, aldizkaria sortzen denean kristoren eragina du, lehen ez zegoen eta orain badago.

K. Irizar. Badago daturik esateko kristoren eragina daukala?

J. L. Arexolaleiba. Zenbat dira, ehun eta piko mila astero zabaltzen diren aldizkariak? Orain nire kezka: Diario Vasco adibidez, beste edozein egunkari baino gehiago saltzen bada herri horretan euskara elkarteen lana bada komunikabide horrek euskarari ematen dion tratamenduan, kazetariengan, arduradunengan eragitea. Euskara elkarteek bi funtzio betetzen dituzte; egitea eta eragitea.

Eta galderaren inguruan honakoa: batez ere herri ertain eta handietan zer behar ditugu euskara elkarte erraldoiak, ekimen piloarekin, egitura sendoekin, jende piloarekin edo ekimenak sendotu ahala autonomiaren bidea hartuko dutenak? Arrasaten, AEDren baitan jarraitu beharrean, ekimenak indartu ahala, bakoitzak bere bidea hartu zuen. Horrek elkarteari sortzen diren hutsuneei erantzuteko malgutasuna ematen dio.

A. Miner. Kontua da zeinek eutsiko dion horri. Talde horietan jendea biderkatzen den ala errepikatzen den. Euskara elkarteen arazoa hori da. Nahiz eta saiatu taldeak sortzen edo independentzia hartzen, azkenean horietara jendea erakartzea da zaila. Jende berak bukatzen dugu hiru gauzetan. Hernaniko Kronikarekin egon zen zalantza zenbateraino aldendu eta gerturatu. Aukera egin zen Doberatik koordinatzeko eta gaur da eguna ez digula inongo lanik ematen. Nahiz eta egitura berririk ez sortu autonomoa da.

 

Eraginari dagokionez, Durangoko Berbaro euskara elkartekoek Topaguneko jardunaldietan esan zuten Plateruena Kafe Antzokian jardunaren ehuneko 80a gaztelaniaz dela. Helburu batekin sortzen duzu, baina gero agian ez du helburu hori betetzen. Beharbada diru iturria da eta justifika daiteke...

J. L. Arexolaleiba. Eta taberna arruntetan?

K. Irizar. Horiek ez daukate helburuen artean euskararen normalizazioa eta euskara elkarteek bai. Bai, kezkagarria da, baina funtzio horretaz gain betetzen du beste bat Plateruenak; hiztun komunitatea trinkotzeko balio du, Durangaldean euskal kulturaren erreferente nagusia da. Erreferentea izatea oso erdaldunduta dagoen ingurunean oso positiboa da. Zuk nabarmendutako datuan zentratuko bagina beste balore positibo guztiak bertan behera geratuko lirateke.

I. Arruti. Helburu betetze mailan, Gorkak (Barruetabeña, Berbaroko kidea) Plateruena sortu zutenean nahiko zukeena da hara sartu eta espazio oxigenatu hori edukitzea. Hori ez du lortu Durangoko ikastolak, ez du lortu Plateruenak eta ez du lortuko seguruenik hurrengo sortzen den ezerk.

K. Irizar. Hori ez dago ezta Urola bailaran ere.

I. Arruti. Baina kontua da, lehen baino hobeto gaude edo ez?

K. Irizar. Hobeto gaude, baina ez daukagu datu zehatzik.

I. Arruti. Bat emango dut nik. Plateruena inguruan diskoteka zegoen. Diskotekak eta Plateruenak tabernako zerbitzuaz gain, bilgune “kultural” bat zeukaten belaunaldi gazte piloarentzako. Plateruenan biltzen diren gazteei euskal kulturako produkzioak zerbaitetan eragiten die? Emaitza ezin dugu zenbakitan jarri, baina hor bizitzen diren esperientziek izango dute onurarik belaunaldi berrietan? Baiezkotan nago. Ni Durangokoarekin geratzen naiz. Irudika dezagun Durango Berbarorik gabe, Plateruenarik gabe, herri aldizkaririk gabe eta ez dakit zer gabe...

Deabruaren abokatuarena egingo dut. Elkartearen egiturak horrelako kargak bere gain hartu gabe elkarteek beste gune batzuetan eragin izan balute?

I. Arruti. Egin/eragin dikotomia da hori. Atzera begiratuz gero, egin eta eragin oreka horretan, zergatik ez genituen ikastolak sortu gabe utzi eta beste eskoletan eragin euskaraz irakas zezaten? Ala goazen autozentratzera, katalanek esaten duten moduan, eta jar ditzagun erdian guk sortutako ikastolak, komunikabideak edo dena delakoak eta hori, egitea alegia, izango da eragiteko modurik onena. Komunikabideekin zer egin da? Zenbat euskara elkarte eta euskara elkarte aurreko saiatu da Diario Vascoko kronika hori euskaraz egin zedin, ondo edo gaizki, eragiten? Egin ez bagenitu Argia, Berria eta euskarazko herri aldizkariak, egitera beharrean eragitera dedikatu izan bagina, lortuko ote genuen? Mugituko ote genituen Gara, Deia eta ez dakit zein beraien hizkuntza praktiketatik? Egin eta eraginen arteko horretan ez daukat batere damurik. Beste gauza bat da orain hainbat gauza eginda dauzkagunean, autozentratutako mugimendu eta erakundeak dauzkagunean, eragiteari eta nola eragiteari beste lan lerro bat irekitzea. Atzera begiratuta, ondo egin da orekan indarrak jartzean. Beste gauza bat da denak ezin duela horrela izan, alegia, ezin duzu errealitate osoa birsortu euskaraz, errealitatea bikoiztea izango litzatekeelako. Oreka bilatu behar da: sortu zerbait ona erdian eta gero eragin. Teorian oso erraza ematen du, baina praktikan zaila da.

A. Miner. Bereiztu behar da non eragin daitekeen eta non lanak ez duen hainbeste merezi. Instituzioetan, administrazioan eragin beharra dago eta pribatuetan eragin dezakezu eragin dezakezuna.

K. Irizar. Diario Vascon eragiterik merezi du? Nik uste ezetz. Aldiz, Jaurlaritzatik XXI. mendeko hizkuntza politika berria egitera doazen honetan, eragitea komeni zaigu eta hor eragitea badaukagu, hizkuntza badelako beraien helburuetako bat.

Taberna eta antzoki horiek nola ikusten dira gaurtik begiratuta?

J. L. Arexolaleiba. Bilboko Kafe Antzokia izan da erreferentea. Arrakasta itzela izan du eta dauka behar besteko egitura eta aurrekontua izan dituelako. Hemen apustua egiten da edo ez da egiten. Bestalde, kezkagarria da esate baterako Plateruenan ehuneko laurogei erdaraz egitea. Durangon edozein tabernatan gaztelaniaz ehuneko laurogei izatea asko iruditzen zait. Galdera da: Plateruenan ehuneko hogei egiten bada euskaraz beste tabernatan zenbat egiten da?

I. Arruti. Durangoko ikastolako gurasoen artean ehuneko zenbatetan egiten da euskaraz?

K. Irizar. Ehuneko hamabostean edo?

I. Arruti. Iruditzen zaigu erakundeak ez dakit zer hizkuntza ohitura ekartzen digula. Ez dago korrelazio zuzenik, eragina izan dezake baina xirimiria bezalakoa da.

K. Irizar. Gestioaren alderditik aztertuko ditut antzokiak. Elgetakoa esate baterako Udalarekin elkarlanean egindakoa da, eraikina bera Udalarena da, baina kudeaketa euskara elkartearen esku dago. Aldiz, Plateruena erakunde pribatuarena da, Berbarorena. Topagunean bertan ere, euskara elkarteei buruz kezka hori izaten dugu: autogestioa izan beharko luke ehuneko ehun, erakunde publikoekin zenbaterainoko harremana izan beharko genuke, zertan bai, zertan ez, ekonomikoki zenbateraino... Bi proiektu horiek bi kudeaketa desberdin erakusten dizkigute. Berri xamarrak dira eta asko daukagu ikasteko etorkizunean.

Bestetik, Iban Arantzabali entzun izan diot areto handiak eta dotoreak beti izan direla kanpoko kulturgileentzako eta gure ekitaldientzako frontoiak edo plazak. Bi areto handi erreferente izateak euskal kulturari beste dimentsio bat ematen dio, ez kopuruan, baina bai kultura eta kulturgileak ikusteko moduan, eroso eta baliabidez hornituta, alegia.

Euskara elkarteak ikusten dituzue antzoki horien motor?

A. Miner. Herri bakoitzean errealitate bat dago. Hernanin daukagun sentsazioa da kultur arloan paper hori dagoeneko beste batzuek betetzen dutela, guk konplementatu egiten dugu. Kultur ekintzak egin ditugunean konturatu gara horrek asko jaten duela.

I. Arruti. Bilbo, Kafe Antzokiarekin ala gabe hobeto?

K. irizar. Antzokiarekin.

Eta Arrasate?

J. L. Arexolaleiba. Antzokiarekin.

Arrasaten dagoen kultur eskaintza ez da behar bezain euskalduna, eta hala ez bada, euskara elkarteak ezin du eragin hor bere egitura sortu gabe?

J. L. Arexolaleiba. Antzokiak ez du ezer ordezkatu behar, osagarria izango litzateke. Euskalgintzaren erreferentea litzateke.

Kontrajarrian dirudi egile-eragile kontzeptuekin.

J. L. Arexolaleiba. Zerbitzari berriek euskara erabil dezaten lan egin beharko da, tabernan lehen hitza euskaraz egiteko lanean jarraitu beharko da... baina bata ez doa bestearen kontra.

K. Irizar. Espazioak guk sortuko ditugun ala ez? Azkoitian azken hamabost urtetan etorri da Benito [Lertxundi], gero etorri zen Benito eta azkena uste dut Benito etorri dela. [Barrez hasi gara denok]. Hortik kanpo etorri direnak euskara elkarteak ekarri ditu, eta ez da Udalean proposamenik egin ez dugulako. Azkoitian bada kultur programaziorik egiten duen talderik, baina hamarretik sei da gaztelaniaz, hiru ingelesez eta bestea izan daiteke beste edozein hizkuntza, euskara tartean behin. Euskararen ikuspegia eta zentraltasuna oraindik orain herrietan euskara elkarteek eta euskalgintzako taldeek dute, Udalek eta kultur taldeek... nik zalantza asko ditut.

Euskara elkarte askoren ardatz bihurtu ziren tokian tokiko komunikabideak eta euskarazko sare indartsuena hori zela adierazten zen Topagunetik. Hedabide horietako asko eskualdeetako Hitza bihurtu dira; berriak ere sortu dira... Nola ikusten da eboluzio hori?

J. L. Arexolaleiba. Berriak, beste edozein komunikabidek bezala, eskubide osoa dauka eskualdetako Hitzak sortzeko. Euskarazko komunikabideek daukaten arazo bat da ez direla diruz errentagarriak. Diru-laguntza publikoak behar dituzte eta hor dago arazoa, ez gara ari eskubide kontuez diru publikoaz eta eraginkortasunaz baizik. Leihatilan konpetentzian ari gara.

Beste gauza bat. Euskalgintzan gabiltzan denok apaltasun gehiago behar dugu. Norberak eragina daukala eta gauzak ondo egiten ditugula uste dugu, baina guztion artean ere gizartean oso txiki gara. Bakoitzak bereari eutsiz, elkarrekin dinamikak egin behar ditugu euskal komunikabideak indartzeko eta daukagun eragina biderkatzeko.

I. Arruti. Kanpotik begiratuta, atzera begiratuta, uste dut gauzak ez ditugula ondo egin. Zuk esandakoekin lotuta dago, diru-laguntza publikoak, ez dago interlokutoretza bakarra... Bestetik, euskalgintzaren gaitz endemikoa perspektiba falta da, munduari, eta Europari, eta gero Euskal Herriari begiratzen badiogu ez gara jabetzen 600.000 hiztun garela, gure hizkuntza komunitatearen indar erlatiboa despistatu egiten zaigu. Gure txikitasunaren jabe ez gara eta arrogantzia gehiegirekin aritzen gara gehienetan.

Aurrera begira, zenbat komunikabide behar diren udalerrian, eskualdean, zenbat diren bideragarri? Hausnarketa horretan parte izan daitezkeenen arteko hausnarketa komunak egin eta soluzio konpartituak hartu. Ez daukat proiektu baten edo bestearen onurarekiko apustu erabatekorik, baina egiteko modu horiek adostuak eta konpartituak izan behar dutela bai.

A. Miner. Ez ditut besteen errealitateak ezagutzen. Hernaniko Kronikarena kontatuko dut. Esparru propioa sortu zuen eta geroztik etorri dira besteak, Hitza dela, eskualdeko prentsa edo telebista... Distantzia pixka batekin hartu izan ditugu. Guri tokikotasunak erakutsi digu balio digula eta beste programek ez ziguten sinesgarritasun hori ematen. Presioak jasan izan ditugu, baita bazkideen aldetik ere. Noski, diru-laguntzak, diru bilketak... askotan solapatzen dira, batak bestea kaltetzen du eta konpetentzia zuzena dago arlo ekonomikoan. Informaziokoan ez luke egon behar, gehitu egiten da.

K. Irizar. Barrutik bizi izan dut. Oso traumatikoa izan zen, negoziazioek luze jo zuten eta ez genuen adostasunik lortu. Zuen galdera zen, nola ikusten da eboluzioa? Ez da eboluziorik egon, eboluzioa da natural gertatzen den zerbait; Hitza ez da naturala izan. Bestalde, ez ginen denok sartu, Azkoitiko Maxixatzen eta Orioko Karkarak kanpo geratzea erabaki genuen. Urolan ez ginen akordiora iritsi, batez ere alderdi ekonomikoa ez genuelako garbi ikusten. Proiektu komunikatibo bera, ze aldizkari tipo izan beharko zuen hamabost egunetan adostu genuen. Erabaki ahalmena izan zen arazoa.

Dena dela, pasa den historia da, harremanek neurri batean gaiztotuta segitzen dute eta denborak sendatuko ditu, baina ez da logikoa gaur egun egiten ari garena. Ez da bideragarria Iñakik esan duen moduan 600.000 hiztun dituen hizkuntza batean gauza bera egiten edukitzea hainbeste jende. Informazio bera ematen dute Azkoitian Diario Vascok, Hitzak eta Maxixatzenek. Ez daukagu ez dirurik ez eta baliabide fisikorik ere horri eusteko. Alde denetatik sartu genuen hanka, ez genuen perspektibaz begiratzen jakin, norbera bere gotorlekuan jarri zen.

Aurrera begira, giroa baretuko balitz, iruditzen zait hausnarketa honekin hasteko momentua dela, tokiko prentsaren esparru komunikatiboa nola sortu. Hori ez dugu egin beharko norberarentzat ibilbide logikoa delako. Jaurlaritzak HAKOBAren bidez komunikabideez txostena egin du eta hortik atera dituzten emaitzekin komunikabideei buruzko eszenario berria proposatuko dute. Beraz, logikak berak agintzen duelako eta Jaurlaritzatik ere hori datorrelako elkarrekin hitz egitera eta bat egitera derrigortuta gaude.

Herrietako eragile batzuek (udalek, ikastetxeek...) sortu dituzte orain arte aipatu ditugunen antzeko zerbitzuak. Non kokatzen da euskara elkarteen egitekoa?

A. Miner. Ez da interferentzia handirik egon eragileek sortzen dituzten eta euskara elkarteak sortzen dituztenen artean. Nik uste hasieratik elkarlana egon dela, oso ondo uztartzen da lan hori, ez da errepikatzen. Batzuetan gu goaz ideiekin eta bestetan alderantziz, inor ez da guztiz autonomoa. Eragile izatearen funtzio hortaz oso kontziente gara.

K. Irizar. Elkarlanean sortu dira zerbitzu horiek, nahiko modu naturalean. Aurrera begira zer dagoen? Erabileran aitzindari izan ziren euskara elkarteak eta erabilerari lotuta erronka asko dago, esparru asko dago eragiteko. Euskara elkarteak oso erne egon beharko du eta esparru berri horietara iristeko bideak zabaldu beharko ditu. Beste eragile batzuekin topo egingo dugu, seguru, eta elkarlanean segi beharko dugu.

J. L. Arexolaleiba. Batetik, adi, badago arriskua hainbat zerbitzu eskaintzerakoan administrazioaren eta batik bat udalen eskulan merkea izateko.

Bestetik, non kokatzen den euskara elkarteen egitekoa? Egitekoa orain dela 25 urte jarri zen bera da: normalizazio prozesuaren gidaritza lana egin, prozesuari osotasuna eman, norabidea finkatu. Herri askotan egitura eta dinamika zabala dago, baina gidaritza falta da. Gero betiko galdera dago: Nork gidatu behar du? EBPNren bidez administrazioak egin behar al du? Nire ustez, administrazioak badauka zeregina eta euskara elkarteek zeregin kualitatibo hori bete behar dute, euskalgintza osoaren bateragile izan, osatu eta motore lana egin.

I. Arruti. Beste hari batetik helduko diot gaiari. Euskara elkarteek harreman interpertsonalei heldu behar ote dieten uste dut. Zerbitzugintzan gabiltza eta lan ildo horretan jarraitu beharko da, baina bestea da, kanoi bidezko gatazkatik (ez gerra delako) buruz burukora jaistea. Hau da, orain arte kanoiekin ibili gara; gaztelaniak irakaskuntza dauka eta guk kanoi handiagoak jarri behar genituen, alegia, ikastolak. Komunikabideekin berdin... Igoal pertsona artekora jaitsi behar dugu, zu eta ni, etorkin berri hori, euskaltegian ikasten ari den hori eta ni. Ez dut gehiago egin nahi euskararen alde, alegia, euskara gugandik kanpo dagoen zerbait moduan hartzen dugu. Hernanin euskararen alde egitea zer da? Amaiak dirua lortu behar du, firma bat bota behar du? Iparraldean ikastola sortu ezinik dabiltzanek bai, baina Hernanin? Igoal egin daitekeen gauzarik interesgarriena da euskaltegiko ikaslearen lagun egin eta hura euskaldun bihurtzeko prozesuan laguntzea.

K. Irizar. Mintzapraktika?

I. Arruti. Adibidez. Euskaltegikoarekin, mutil lagunarekin edo koadrilakoarekin. Euskararen alde egitetik norberaren barrura ekarri hori eta bere eguneroko praktiketan aldekotasun hori gauza terrenalagoetara eta pertsonalagoetara eraman.

J. L. Arexolaleiba. Euskara elkarteek eta euskalgintzak orokorrean zabaldu dezake zuk esandako mezua.

I. Arruti. Zabaldu baino lehenago bizi egin behar da, barneratu. Esate baterako, Arrasateko euskalgintzako mila pertsonen artean erdarazko komunikabideak ohiz kontsumitzen dituen jende piloa dago, harreman interpertsonaletan euskaraz egin ditzakeen gauza piloa euskaraz egiten ez dituena... Planoz jaitsi gaitezke, sozialagotik psikologikoagora, galtzak jaitsi gabe, gai hori ateratzen denean errendizio parametrotan ari garela baitirudi. Hausnarketa honek interbentzio programak oso urruti ditu.

K. Irizar. Eta emaitzak ere oso urrutira ikusiko dira.

I. Arruti. Igoal tangibleagoak dira.

Aurrera begira nola ikusten da uztartzea sortu diren lanpostu profesionalak eta lan boluntarioa?

A. Miner. Bien arteko oreka lortu behar da, garbi dago egiten diren egitasmo asko pentsatuta daudela lanordutan egiteko, dedikazio handia eskatzen dute eta ez dago boluntariorik horretarako, eta daudenak gauza askotan sartuta daude. Jendea prest dago ekintza puntualetan laguntzeko, baina hori kudeatu egin behar da. Adibide on bat: Hernaniko mintzalagunan azken urteotan lau-bost euskaldun zahar juntatzen ziren. Aurten, kanpaina egin dugu eta ordura arte proportzioa 5-40 baldin bazen 18-16 bihurtu zen, ia euskaldun berri baino zahar gehiago.

K. Irizar. Ez dakit bereizketa garbirik egin daitekeen euskara elkarteetan profesional eta boluntarioen artean. Norbaiti entzun diot esaten: “Zer uste duzue kobratzen dugunok lan boluntariorik ez dugula egiten ala?”. Euskara elkartean lanean hasten denak nolabaiteko atxikimendua daukalako da. Beraz, profesionala bai, baina ez diruaren truke bakarrik ari dena, hori aitortu behar zaie.

Eta boluntarioena. Askotan pentsatu izan dut, Topagunean esate baterako Jasone [Mendizabal, zuzendaria] hor dago, gu zertarako? Kafea hartzeko eta zein ederki ari zareten esateko, hortik gora... [Barrez hasi gara denok]. Jasonek esaten du ordea, “eguneroko lanean sartzen gara gu eta ahaztu egiten zaigu herrietan zein errealitate dituzuen, ze zailtasun...”. Alegia, profesionalak eguneroko zurrunbiloak irentsi ez ditzan errealitatearekiko lotura egin.

Bestalde, bien lana da elkartearen filosofiari eustea. Boluntarioen lan zentrala hori da.

J. L. Arexolaleiba. Batarik edo besterik gabe ezin da ezer egin, bi horiek uztartzean datza euskara elkarteen arrakastarako gakoa. Baldintzak sortu behar dira profesional egokiak eta luzaroan jardungo dutenak izateko elkarteetan. Askotan, urteetan eramangarri ez diren erritmoetan ibiltzen da jendea lanean. Profesionala zaindu egin behar da, eta bestetik, eskatu behar zaio proiektuan sinestea, langile eta partaide izango litzateke azken finean.

Beste hausnarketa bat lan boluntarioaz. Esaten da gizartea aldatzen ari dela: “Lehen bai baina orain ezin da”, dio jendeak. Orain dela hogei urte ere ez zen erraza boluntarioak inguratzea. Ezin dugu esaldi hori besterik gabe onartu. Salto baten premia ikusten dut, lan boluntarioa egokitu egin behar dugu, motibazioa landu. Lan militantea ez da sufrimenduarekin lotu behar, ez dauka zertan horrela izanik.

Beste zalantza bat: Zer gertatzen da adibidez Ibilaldia bezalako gauza puntual baten inguruan, antolaketa lanetan, horrenbeste jende elkartzeko eta gero lan iraunkorrerako horren jende gutxi izateko? Ibilaldi baterako lortzen den dinamikaren ehuneko hamarra parametro iraunkorretarako lortuz gero nola aldatuko liratekeen gauzak! Zer aldatu behar da hori lortzeko?

I. Arruti. Orain arte esandakoarekin konforme. Gertatzen dena da, bai boluntarioaren eta baita profesionalaren aldean, desberdinak direla proiektu bat sortu, bizi eta erein duen hasierako belaunaldia eta handik hogei urtera lanean ari diren boluntario eta profesionalen bizipenak. Proiektuarekiko atxikimendua diferentea da. Egin nahi den horren bisioaren edo misioaren ikuspegia nola transmititzen da?

A. Miner. Ezin da transmititu. Belaunaldi bakoitzaren proiektua desberdina da.

Zer ekartzen diote euskara elkarteek Topaguneari eta zer Topaguneak euskara elkarteei?

I. Arruti. Sortu zenean euskara elkarteek bazituzten arazo komun batzuk, interlokutoretza behar zen, hainbat zerbitzu ematea interesgarri ikusten zen... Pentsatzen dut Topaguneak elkarteei ematen dienetik zati handi bat zerbitzuak izango direla. Hori erreflejoa da, euskara elkarteetan gertatzen denaren antzeratsu. Zerbitzuetan baino gabezia gehiago sentitzen dut hausnarketan. Adibidez 10. urteurreneko jardunaldietan ikusten ziren aldagai berri batzuk; reflexio gogo batzuk... Nahiago nuke zerbitzu bat gehiago ematea baino, bat gutxiago ematea eta hausnarketa bide berri horiei sistema baten bidez heltzea.

K. Irizar. Topaguneak euskara elkarteei, momentu honetan, batez ere, babesa eta sendotasuna ematen die. Lehen David Goliaten aurrean bezala ginen, Jaurlaritzaren aurrean, sekulako indarra eta tradizioa duen erakundearen aurrean. Topagunea da nazio mailako erakundeen artean interlokutorea. Iñakik esan duenarekin guztiz ados, 10. urteurrenean atzera begiratu eta ikusi genuen egitura hori antolatzea zela egin genuena. Horrelako egitura antolatzea ez da erraza, hamar urtean 90 elkarte bildu dira federaziora. Denbora piloa behar izan dugu horretarako. Behin hori finkatuta, egitura sendotuta, orain zertan gabiltza? Konturatu ginen freaki koadrila honek [Arrutiri begira] oso garbi izan zituela ildo filosofiko batzuk eta horiek nolabait higatu egin direla, albora utzi ditugula. Berriro ere filosofiaz, ikuspegiaz hausnarketa egin beharra zegoen eta horretan abiatu dugu hurrengo hamarkada, ea lehenago bukatzen dugun. Beste kontu bat da hori egiten asmatuko dugun ala ez.

Elkarteek Topaguneari zer ematen dioten: Ikuspegi erreala ematen diote, zaila izaten baita eguneroko martxan herrietako errealitatea ikustea. Bi nafar ditugu zuzendaritzan eta horien ikuspegia guztiz desberdina da nik Urolatik izan dezakedanarekin konparatuta. Orain Arabakoa etorri da eta hura beste mundu bat da. Egunerokoan iparra ez galtzeko norabidea markatzeko ikuspegia jasotzen du Topaguneak euskara elkarteetatik.

J. L. Arexolaleiba. Ze pozik noan mahai-inguru honetatik! Batez ere Iñakik eta zuk [Irizarrek] lehendakari moduan aipatu duzuena eta nik orain eta hurrengo galderan egiteko neukan hausnarketa ehuneko ehun bat datozelako. Galdera honi erantzuteko konfiantzako pertsonei iritzia eskatu diet eta honako puntuak bildu ditut. Bata, elkarteek jaso egin behar dute Topagunetik. Bestea, elkarteek Topaguneari bolumena, sinesgarritasuna eta errealitatearen pertzepzioa eman behar diote. Bestea, galdetu diedan lagunengan sumatu dut elkarteak ate joka doazenean Topagunera ateak zabal-zabalik aurkitu dituztela. Hurrengoa, Topagunearen lana osagarria da, lagundu egiten du, baina ez da erabakiorra. Bestetik, zer egin beharko luke Topaguneak? Kultur Errota garrantzitsua da, baina hori bere neurrira eraman behar da eta maila ideologikoan eta erreferentzialtasunean sakondu. Iñakik hori esan du eta zuk [Irizarrek] aurrera begirako ardatza hori dela esan duzunean, aupa! Ni pozik!

A. Miner. Elkarteek Topagunea ikusteko moduan eboluzioa izan da. Elkarteko lehendakari sei urtez izanda Topaguneko bilera batean ere ez naiz egon, lan kargagatik batetik eta praktikotasunik ikusten ez zitzaiolako bestetik. Denborarekin ikusi dugu gauza askotarako balio duela, eztabaida foroa behintzat izan da. Erreferentzialtasuna irabazten joan da urteetan. Aurten, Doberan zuzendaritza berria dugula, bi kide joan gara lehen aldiz Topaguneko bilera batera. Badauka praktikotasuna, batetik filosofian-eta izan daiteke, baina bestetik esperientzia trukaketan. Momentu honetan zeinekin eta Elgoibarko euskara elkartearekin gaude harremanetan etorkinei buruzko programa dela-eta.

Euskara elkarteen sorreran garrantzi handia eman zitzaion oinarri ideologikoari. Momentu honetan nondik doaz elkarteen ildo ideologikoak? Zein dira erreferenteak?

J. L. Arexolaleiba. Hutsunea sumatzen dut, diskurtsoen eta liderren falta, batez ere gizartean presentzia handiagoa izateko. Lehen esan dut, bakoitza buru-belarri dabil bere horretan eta uste du ia-ia mundua hor bukatzen dela. Euskara elkarteek eta Topaguneak batez ere ahalegina egin behar dute gizartean, eta ez euskalgintzan, presentzia handiagoa lortzeko.

Ildo ideologikoaren inguruan, urteetan erreferente izan dira Iñaki Arruti, Fernando Muniozguren zena, Julen Arexolaleiba... Adorez eta Atseginez osatu zutenek praktikan halako marko bat osatu zuten, Txepetxek-eta eraginda. Ideia haiek, beharbada, aipatu bai, baina ez dira osotasunean landu, ez dute berrilusionatzen jarraitzeko indarrik izan. Teorizazio oso bat hor da, oso-oso baliagarri izan ahal zaiguna berriro ere. Hori indartu beharreko arloa da, baina ez bakarrik euskara elkarteen kasuan baizik eta euskararen aldeko dinamika osoan. Erronka ez da euskara elkarteena soilik. Utopia bat, amets bat izan behar du, erakargarria izango dena.

I. Arruti. Lehen ere esan dut, bidegurutzean gaude. Bisiotan, diskurtsotan, oinarri ideologikoak berregosten dago lan handia. Topagunearen kasuan esate baterako zerbitzuetan plus bat baino minus bat nahiagoko nuke eta aipatu dudan gairako baliabideak jarri, eta ea asmatzen den.

A. Miner. Dudak dauzkat horretan. Orain dela pare bat urte egin genuen elkartean gogoeta eta lantaldeetako baten izena zen “Berdefinizioa”. Beste taldeak nolabaiteko ondorio batzuetara iritsi ginen eta “Berdefinizio”koek nahikoa lan izan zuten gutxieneko adostasunera iristen. Orduan, Topagunea saiatzea Euskal Herri guztiko euskara elkarteen ideologian komunean zeozer bilatzen? Helburu orokorrez gain ari naiz, elkarte guztiei argitasuna emango dion hori aurkitzea oso zaila iruditzen zait.

K. Irizar. Lehen esan dudan moduan, duela 25 urte bezala erne egon beharko dute euskara elkarteek eta datozen erronka berriei erantzuten asmatu beharko dute. Horretarako duela 11 urte Topagunea sortzeko jarri ziren oinarri filosofikoei errepasoa egin, egungo errealitatera egokitu, eta belaunaldi berriek euren burua maila teorikoan jantzi beharko dituzte euskaraz bizitzen jarraitu eta proiektu berriak abiatu ahal izateko. Euskara elkarteen mugimendua sortu zutenen antzera, sortzaile izan beharko dute, guneak, uneak, produktuak, ikuspegi propioa eta ilusioa sortzen asmatu beharko dugu.