Don´t believe all you read in the Bible, dio Queen taldearen aspaldiko kantu batek. Ez sinetsi Biblian irakurtzen duzuen guztia. Aholku horri kasu egiten diote munduko biztanle gehienek, baita Biblia ardatz duten erlijioetako fededun askok eta askok ere. Harrigarriena ordea zera da: XXI. mendean badirela oraindik Biblian esaten den guztia, hitzez hitz, egia dela defendatzen dutenak. Jarrera horren aldekoek betidanik gotorlekua eduki dute Bible Belt delakoan –Hesi Biblikoa, itzul dezakegu–, alegia, AEBetako hego-ekialdeko giro protestante atzerakoienean. Orain, aldiz, badirudi haien pentsaera (kreazionismoa) indarra hartzen dabilela, eta ez AEBetan bakarrik.

Fern Elsdon-Baker ikertzailea Bilbon izan zen orain gutxi, eboluzioaren teoriaren 150. urteurrenari buruzko jardunaldi batzuetan; esan zuenez, AEBetan ez ezik Britainia Handian eta Danimarkan ere gora doa kreazionismoa. Estatubatuar kreazionistak behin baino gehiagotan saiatu dira eboluzioaren teoria eskoletan irakats ez dadin, eta ahalegin horren zipriztinen bat edo beste iritsi izan da Europara. Italian, esaterako, hainbat saio egin ziren 2005ean helburu horrekin.

Eboluzioa kreazionismoaren jomugan egotea ez da harritzekoa. Darwinek XIX. mendean plazaratutako teoria izan zen zientziak Bibliaren interpretazio hertsiari bota zion lehenbiziko harrikada. Gatazkak kronologia zuen oinarri: Jainkoak mundua sortu zuenetik ordura arte igarotako denbora 6.000 urtekoa zen, Biblian adituek egindako kalkuluen arabera. Ez zegoen astirik espezieen eboluzioa bezalako prozesu luzeetarako. Handik gutxira, ordea, geologoek Lurrak milioika urte zituela frogatu ahal izan zuten.

Diseinu inteligentea

Kreazionismo modernoak Darwinen garaikoak baino aurpegi eztiagoa agertzen du. Honezkero ia inork ez du esaten Lurraren adina 6.000 urtekoa denik, Bible Belt-eko fanatikoenek izan ezik. Orain, kreazionistek beste teoria bat defendatzen dute: diseinu inteligentea. Horrek zilegitasuna ematen omen die haien ideiei, izan ere, diseinu inteligentearen teoria ez da erlijiotik sortu –antolatutako elizatik, esan nahi dugu–, AEBetako zenbait zientzialarirengandik baizik.

Diseinu inteligenteak eboluzioa ukatzen du, sistema erabat konplexuen argudioa erabiliz. Hots: bizidunengan dauden sistema batzuk –gizakion begia, esaterako– hain konplexuak dira, atalen bat kenduz gero ez luketela funtzionatuko. Beraz, ez dauka zentzurik eboluzioaren ondorio izateak. Ezinezkoa da begi sinplea begi konplexu bihurtu izana milioika urteko prozesuan, tarte luze horretan zehar begi horrek ez zukeelako funtzionatuko. Eta beraz, sistema erabat konplexuak diseinu inteligente baten emaitza dira. Bestela esanda, eta kreazionisten ikuspuntutik noski, Jainkoaren diseinuaren emaitza. Zientziaren ikuspuntutik ez da inolaz ere teoria sendoa, baina haren aldekoek gero eta zarata handiagoa egiten dute.

Biblia aztertzen

Pentsamolde hori ez dago oso zabalduta gaur egun, hasieran esan dugunez. Azken mende eta erdian, zientziak kreazionisten ideiak suntsitu ditu, eta dagoeneko eboluzioaren teorian eta Jainkoan sinetsi daiteke aldi berean, inolako arazorik gabe. Biologian, geologian, astronomian… fededunak dihardute; baita Biblia aztertzen ere, metodo historiko-kritikoak baliatuz. Kristau ona izateko ez da itsu-itsuan sinetsi behar Moisesek Itsas Gorria zabaldu zuenik Jaungoikoaren laguntzaz.

Kristau on horietako bat Lidia Rodriguez-Fernandez da. Artzaina da Bilboko eliza protestante batean, eta Itun Zaharra ikasgaia irakasten du Deustuko unibertsitate katolikoan. “Zientzia eta fedea ez dira bateraezinak”, diosku, “eztabaida aspalditik dago beste eremu batean; fundamentalistek baino ez diote eusten Bibliaren irakurketa hertsiari, eta horiek eztabaidatik kanpo daude”.

Zenbat da historikoa Biblian?

Ikertzaileek orain dela urte asko ezarri zuten Bibliaren asmoa ez dela historia kontatzea, Rodriguez-Fernandezen esanetan. Hala ere, zenbateraino balio digu Bibliak historia ulertzeko? Bertan esaten denetik, zenbat da kronika historikoa eta zenbat mitoa? Itun Zaharrari dagokionez, hamaika iritzi daude ikertzaileen artean, baina bi talde nagusitan bana daitezke: minimalistak eta maximalistak. Lehenbizikoek diote Bibliak ez duela inongo baliorik historiaren ikuspegitik, dena asmatutakoa dela. Maximalistek, berriz, onartu egiten dute Itun Zaharraren zati handia kondaira dela, baina uste dute badela bertan oinarri historikorik. Beste kontu bat da noraino egiaztagarria den ala ez. Talde biak bat datoz gauza batean: Itun Zaharra K.a VI. mendean hasi zen idazten, israeldarrak Babiloniara erbesteratu zituztenean. “Badakigu hala dela hainbat arrazoirengatik”, dio irakasleak. Arrazoi horiek hizkuntza estiloarekin zerikusia dute, besteak beste. Gainera, Biblia irakurrita konturatu gaitezke hasieratik Erregeen Liburuaren amaierara arte esaten dena historia jarraitua dela, hari bakarra duela, eta aipatzen den azken gauza Babiloniara erbesteratutako azken erregearen historia da. Asmo historiografiko argia dago: Israelen berri eman nahi dute.

Bibliaren ikertzaileak eta arkeologoak ados daude minimalisten iritzia nolabait indartzen duen gauza batean: ez dago, Bibliatik kanpo, Genesia eta Exodoa liburuetan esaten direnak baieztatzen duen datu bakar bat ere. Ez bestelako agirietan, ez arkeologian. Ez dago modurik Abraham, Isaak eta Jakob existitu zirela frogatzeko. Minimalista sutsuenen ustez, David eta Salomon ere asmatutako pertsonaiak dira, benetan bizi izan zirela frogatzen duten hainbat aztarna aurkitu diren arren. Beste kontu bat da, eta horretaz eztabaida handia dago gaur egun, Biblian esaten den bezain errege handiak izan ziren, edo, ikertzaile batzuek dioten bezala, erresuma txiki eta ahul bateko buruak besterik ez. X. mendeari buruzko eztabaida esaten zaio horri, eta garrantzia du gaurko politikan ere. Palestinako gatazkan, zehatzago esateko. Israeldarrek une historiko batzuk nabarmentzen dituzte, monarkia hain zuzen. Eta ez da kasualitatea.

Beste eztabaida handi bat dago Itun Zaharraren inguruan, eta horrek ere eragiten du XXI. mendeko politikan. Honela azaldu du Lidia Rodriguez-Fernandezek: “Guk Israel esaten diogun hori, zer ote da, nondik dator? Canaangoak –gutxi gorabehera, gaur egungo Palestinakoak– ziren, ala kanpotik etorritakoak?”. Ikertzaileak, oro har, bat datoz antzinako Israel ez zela izan batasun etnikoa. Fusioa egon zen Canaangoen eta kanpotik, seguruenik Egiptotik, etorritakoen artean. Eztabaida nagusia zera da: zer proportziotan, batzuk eta besteak? “Nire ustez, eztabaida akademiko hori politikak baldintzatzen du”. Izan ere, galdera horien erantzunetatik abiatuta, gaurko herrien eskubideez mintzo dira batzuk eta besteak.

Arkeologia, fedearen sostengu

XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran, arkeologia biblikoa deritzonak indarra hartu zuen. Erlijio gizonak Palestinara joaten hasi ziren, arkeologo gehienak Egiptoko aurkikuntza handiei begira zeuden garai batean, harri artean Bibliak esandakoaren frogak bilatzera. Hasieran britainiar eta alemaniar misiolariak joan ziren gehienbat, gero frantsesak ere bai. “Nor joango zen bestela, garai hartan? Ez ziren une gozoak fedearentzat. Freudek gizakiaren ikuspegia irauli zuen, Darwinek eboluzioaren teoria eman zuen eta hori mehatxutzat hartzen zuten, iraultza politiko handiak izan ziren… Zer nahi zuten? Fedea indartu. Arkeologia eta historia fedearen zerbitzari”.

Pixkanaka ordea, arkeologiak eta historiak bere bidea egin zuten. Zientzia laikotu egin zen. Eta Elizak berak ontzat eman zuen hori. Horretaz mintzatu zaigu Carmen Bernabe teologian doktorea eta Deustuko Unibertsitateko irakaslea. Zehazkiago, Itun Berriaz aritu da, horixe baita haren espezialitatea. “Ezin da Itun Berria hartu historiaren kronika edo Jesusen bizitzari buruzko kazetaritza-kronika balitz bezala. Horrelako testu baten aurrean, jarrerak kritikoa izan behar du, bestela irakurketa literalistak egiteko arriskua dago”. Protestantismoan indar handiagoa duen arren, katolikoen artean ere bada fundamentalismorik, ikus daitekeenez.

Bernabek dioenez XX. mendearen erditik hona ikuspegi kritikoa da nagusi Itun Berria aztertzeko orduan, eta Eliza Katolikoak –gainerako eliza kristau gehienek ere bai– hala izan dadin bultzatzen du gainera. “Teologia Fakultateetan hori irakasten da, eta parrokietan, eta Biblia aztertzeko taldeetan. Azken kontziliotik irakurketa kritikoa egiteko gomendatzen da. Baina ez da hedabideetan agertzen. Gehiago saltzen du Da Vinci Kodeak”.

Best sellerrak aipatzen hasita, komeni da Jose Antonio Pagola apaiz eta teologoak iaz argitaratutako Jesus. Hurbilketa historikoa liburua gogora ekartzea. Jesusen bizitzaren berri eman nahi izan du Pagolak, eskura eduki dituen iturri guztiak erabiliz eta zientziaren ikuspegitik abiatuz. Fededun eta fedegabeen artean arrakasta handia lortu du liburuak, baina erasoak ere jaso ditu Espainiako Eliza Katolikoko zenbait pertsonaiarengandik. Ez asko, baina bai esanguratsuak. Pertsonaia horietako batek, Tarazonako gotzainak, arrianismora hurbiltzea ere leporatu dio Pagolari –Jesus gizon hutsa dela diote arrianistek, haren jainkotasuna ukatuz–. Carmen Bernaberen ustez, ulertezinak dira kritika horiek. “Liburuak ez dio inolaz ere kalte egiten kristauek Jesusez har dezaketen irudiari. Gaur egungo ikertzaile gehienek onartutako gauzak esaten dira bertan”.

Pagolaren lana kritikatu dutenei hainbat gauza ez zaie gustatu. Anai-arrebak zituela esatea, berbarako (ikus koadroa). Edo hasieran haren familiak ez zuela ulertu, eta baztertu egin zuela. Bernaberen ustez, berriz, ebanjelioetan nahiko garbi ikusten da hala gertatu zela. Pagolari aurpegiratu egin diote, halaber, Jesusek ustez egin zituen mirari batzuk gertakari historikotzat ez onartzea: ogia eta arrainak biderkatzea, ur gainean ibiltzea… Eta batez ere, Jesusen kezka nagusia justizia soziala –modu sinplean esateko– zela adieraztea ez zaie batere gustatu Elizaren sektore eskuindarrenetatik beste ezeretik baino hurbilago dauden horiei.

Denak ados daude behintzat Jesus benetan existitu zela. XX. mende amaieran batzuek ukatu egiten zuten hori, baina Bibliatik kanpoko datu asko dugu haren bizitzaz. Juan Muela bilbotar artzain ebanjelikoak dioenez, “derrigorrez existitu behar izan zen, Jesusi egozten zaizkionak asmatzeko ere Jesus bat beharko zen eta”.