2008ko Txapelketa nola ikusi duzue? Zerk deitu dizue arreta?

Erika Lagoma. Orokorrean maila polita izan dela iruditu zait. Begirada gibelera botaz gero, nik uste dut sendoagoa dela orain, duela urte batzuk baino, denok elkarrekin ematen dugun irudia.
Estitxu Arozena. Nik uste dut azken txapelketen ezaugarria izan dela sobera Bortzirikoa eta batez ere sobera Lesakakoa izan dela finaleko partehartzea, eta aurten hori aldatu da, eta finalak hobeto isladatuko du bertsolaritzak Nafarroan duen hedadura.
Jon Abril. Erikak aipatu duen haritik, bertsolarien maila orekatuagoa dago, eta azken urteetan hori txapelketa osoan sumatzen ari naiz: lehen txapelketa kasik finala bakarrik zen, eta kanporaketak finalerako trantsizio bat bakarrik ziren, baina orain bai publiko aldetik, eta txapelketaren formato eta irudi hori txapelketa hasi eta bukatu artekoa da.
E. Lagoma. Nik uste aurten egon den entzule kopuruan, iazko urtetik salto bat eman dela. Kanporaketetan ehundik gora pertsona bildu ziren eta hori Nafarroako txapelketan, nik akordua dudanetik ez dut ezagutu. Eta finalaurrekoetan ere jende dezente bildu da.
E. Arozena. Azken bi urteetan finalaurrekoetan beti bete dira aretoak, baina aurten bai izan dela hasierako kanporaketetatik jendetsua. Nabari da komunikazio plan bat egin dela, eta hori egonkortu heinean prestigioa ematen du.

Partehartzea nola baloratzen duzue? Aurreko txapeldunak ez parte hartzeak zertan izan du eragina?

J. Abril. Publikoarentzat ez dut uste sentsazioa izan denik “aurtengo txapelketak ez du kolorerik, aurreko txapelduna ez dagoelako”. Nik uste dut azken urteetan jendeak ikusi duela txapelduna edonor dela ere badagoela maila bat eta aukera saio politak aditzeko. Eta aldiz, parte hartu duten bertsolari batzuentzako txapela lortzeko aukera handiagoa ekarri du, azken urteetan indartsuen aritutako Silveira eta Arozena ez egoteak. Txapelketa prestatzeko bada motibazio bat, eta beste batzuentzat, txapela lortzeko ez baina finalera sartzeko aukera izan da.
E. Arozena. Bai, txapelketaren bukaeran bi txapeldun izanen dira: aurreko txapeldunak ez du plazan galdu txapela, eta aurtengoa. Eta hori Nafarroako bertsolaritzarentzat garrantzitsua da, orain arte nahiko izen mugatuekin identifikatzen zelako Nafarroako bertsolaritza. Ez parte hartzeak zabaldu die protagonismoa partehartzaile berriei eta batez ere, garai batean aritu eta berriz itzuli direnei: bai Legarreta eta bai Terreros finalean egonen dira. Ibilbide bat egin zuten, atseden hartu zuten eta orain bueltatu dira.
E. Lagoma. Nik parte hartzaile bezala ez dut sumatu hori oholtzan, gaudenak gaude eta ez diot horri erreparatu. Finalean bai, dudarik gabe, Silveira izan da azken lau urteotako txapelduna eta aurten presioa besteontzako da. Lau urtez txapeldun izan dena oholtzan bada, bere bizkarrera botatzen du presio guztia eta zu zoaz zure saioa egitera eta ongi ateratzen bazaizu primeran, baina lasaitasun horrekin. Aurten presio hori banatua dago. Bestela, finala baino lehen nik ez dut nabaritu diferente txapelketa.

Beste herrialdeetan ere orain gertatu da belaunaldi aldaketa: Bizkaian Iturriagak eta Elortzak ez zuten parte hartu, Gipuzkoan Lujanbiok eta Nafarroan aurten Arozenak eta Silveirak. Kasualitatea da, edo belaunaldi baten zikloa?

E. Arozena. Nik uste dut denetik dagoela pixka bat. Biografikoa ere bada erabakia, pilatzen da nekea, 15 final egin nituen eta erraten duzu “nik eskaini behar nuena eskainia dut”... Bestetik, izan ziren urteak jendea ateratzen zena atera behar zirelako, jenderik ez zelako. Orain ez dago presio hori, badago jendea, badago kopurua eta badago maila eta beraz, uzteko lasaitasun hori. Pertsonalki ikusten duzu ziklo bat bukatua dela, eta bestetik badagoela etorkizun bat eta bi gauza horiek bat egin dute. Bai iruditzen zait antzekotasun batzuk badituela beste herrialdeetan gertatu denak: Iturriaga, Elortza edo Lujanbio ez ateratzeak ez du zerikusirik, haiek Euskal Herriko Txapelketarako txartela lortua dutelako, aurreko final batean egoteagatik, eta Nafarroako kasuan ez da berdina. Baina bai, nik uste, belaunaldi baten joera dela: oso gazte hasi ginen txapelketetan, eta oraindik gazte gara, baina nekatuak pixka bat.

Aipatu izan da Nafarroako Txapelketaren izaera nolakoa den, festa edo lehia...

E. Arozena. Berrian agertu zen elkarrizketa bat, eta Silveirak eta biok azpimarratu genuen Nafarroako finalaren ezaugarri nagusia besta izaera zela. Uste dut elkarrizketa horren interpretazio batzuk okerrak izan zirela, eta argitu nahi dut guk horrela bizi dugula, besta bezala eta beste formalismo batzuk gustuko izan edo ez, ez zela gure helburua besteena kritikatzea. Nik uste Nafarroan horrela bizi dela, euskaraz egiten den besta potenteenetakoa dela, eta lehia badago, dudarik gabe, joaten den guztiak irabazi nahi du, baina oro har publikoan dagoen sentsazioa egun polit bat pasatzera joatearena da. Eta horrela izatea nahi nuke etorkizunean ere.
J. Abril. Nik ere uste dut beste txapelketekin alderatuta baduela besta kutsua gehiago, gurea oraindik mundu txikiagoa delako. Elkar ezagutzen dugu gehiago bai parte-hartzaile, gai-jartzaile eta epaileek. Beste herrialdeetan bai partehartzaile kopurua eta bai euskaldunen kopurua handiagoa da. Eta publikoan ere, Nafarroako txapelketan badago kopuru bat nahiko fidela dena, euskara dagoen egoeran egonda, hilabete batez euskal giroan mugitzeko aukera gisa ikusten duena. Horrek denak giro berezi bat sortzen du. Nafarroan epaile naiz, eta behar bada beste txapelketa batean zailagoa da, bertsolariak hainbeste ezagutzen ez dituzunean, saio ostean bertsolariarekin elkartu eta saioa lasai ederrean komentatzea Txapelketa Nagusian aritu naiz epaile, eta dudarik gabe harremanak oso diferenteak dira. Nafarroakoa familiarragoa da, eta badu goxotasun hori.
E. Lagoma. Lehia lehia da, dudarik gabe, eta saioaren aurreko egunean sentitzen duzun korapilo horrek argi uzten dizu besta izateaz gain lehia dela. Baina Nafarroan euskaldunon egoera zein den ikusita, besta handi bat da erabat euskaraz egiten dena. Bai epaile, gai-jartzaile eta bertsolariok badakigu gure papera zein den, baina elkar elikatzen dugu eta badakigu elkarrekin helburu bat dugula, nahiz eta txapelketa lan pertsonala ere baden.
J. Abril. Finalaren ondotik afaria egiten da, handik denbora batera sagardotegian...
E. Arozena. “Kupelarteko balorazioa”...
J. Abril.. Gauza horiek laguntzen dute.
E. Lagoma. Eta tokiak ere bai. Ez da berdin Gaiarre antzokian jokatzea edo Lur bezalako toki batean edo Zambran...
E. Arozena. Bai, baina hori ere zuzendaritzak erabakitzen du hor egitea, bideratzen duelako besta giro horretara. Pentsatu izan da Baluartera ekartzea, baina horrek bai aldatuko lukeela egoera.
E. Lagoma. Nik uste kopuruarekin dugula arazotxoa. Jende gehiago hurbiltzen ari da finalera eta txikia geratzen ari zaigu, pentsatu beharko dugu nondik atera.

Txapelketak badu eragina Nafarroako plazetan?

E. Arozena. Nik uste Nafarroako plazetan baino gehiago eragiten duela Euskal Herriko plazetan, Nafarroako ordezkari bezala aritzeko. Txapeldunak plaza batzuk izaten ditu urtean, nafarren bat eramaten duten saio finkoetan. Badira Nafarroan aski adibide, txapelketan gauza handirik egin gabe ere, beste ezaugarri batzuk dituztelako (mugitzen direlako, edo beti baietz erraten dutelako...) zirkuitu bat egin dutenak. Dudarik gabe txapelketak laguntzen duela, eta komunikabideetan ateratzeak ere bai, eta antolatzaileek txapelketari erreparatzen diotela. Baina badira adibideak beste zirkuitu bat bilatzeko balio dutenak. Gure herrialdea oso handia da, mugimendu pila bat daude eta kantatzeko aukera asko dago.
J. Abril. Herri ttiki anitz dago Nafarroan eta antolatzen diren saio anitz afari girokoak dira edo inauteri eta bestekin lotuak. Badira bi joera, bata Euskal Herriko puntako bertsolariak ekartzekoa, eta hauetako askotan urtero bertsolari berak ekartzea. Eta beste joera bat da bertakoak ekartzea.
E. Arozena. Batzutan pasatzen da bitartekorik ez dagoenean nafarrei deitzen zaiela... Dena den, badira herriak bertako bertsolariak ere sartzen dituztenak, adibidez lautik bat nafarra, edo seitik bi... Nik uste dut bi bertsolariko saioa antolatu behar badute, eskubide osoa dutela bi onenak ekartzeko. Orain, sei ekarri eta seirak kanpokoak, hori jada delikatuagoa da.
E. Lagoma. Nire kasu pertsonaletik, uste dut txapelketak baduela isla baina ez dut uste denik txapelketan egiten duzun postuaren arabera. Publikoarekin nola konektatu duzun da kontua. Lehengo urtean laugarren egin nuen, eta aurten, oraindik finalean kantatu gabe, 10 aldiz saio gehiago egin ditut. Nafarroako “feudo” horiez solasean, Basaburuan beti ekarri dituzte puntako bi bertsolari, eta aurten bi nafarrek kantatu dugu, Etxalarren Bortzirietako bi bertsolarik kantatu dugu aurten Lizasorekin batera... Poliki poliki ari da aldatzen, eta gero noski, maila eman behar da, antolatzaileen espektatibak betetzen ez badituzu berriro itzuliko da lehengora.

Nafarroako bertsolarien mapa.

E. Arozena. Baztanen adibidez bertso eskolak ez du inoiz indar handirik izan eta azken urteotako inkorporazio handienak handik etorri dira. Noski, soziolinguistikoki euskararen egoerak eta giro bertsozalea izateak eragina badu. Baina bai mapa zabaltzen ari dela: orain hiruzpalau urte zortzi finalistetatik sei bertsolari ginen Bortzirietakoak, eta txapelketako final gehienetan, gutxienez lau bertsolari izan gara Bortzirietakoak, azken 15 urtetan. Kopuru hori errealitate baten islada zen, baina beste leku batzuetan jada hazia ereinda zegoen eta orain ari dira fruituak iristen.
E. Lagoma. Gu denok sortu gara Bortzirietan Bittorrek, Manolok eta abarrek egin zuten lana medio, eta orain lan hori zabaltzen ari da beste eskualdeetara. Eta hemendik urte batzuetara uste dut mapa oso diferentea izanen dela, gero eta leku gehiagotara ari garelako iristen. Gero ikusiko da bertsolariak ateratzen diren edo ez, dena ez dagoelako lan horren esku, baina behintzat aukera gehiago egonen dira.
E. Arozena. Julio Soto da adibidea hezkuntza arautuan bertsotan hasi, 6. mailan, eta orain Nafarroako finalean arituko dena.

Transmisioaren mapa: hezkuntza arautua eta bertso eskolak.

E. Lagoma. Ni Iruñerrian ibiltzen naiz eta aurten juntatu gara talde bat lan egiteko gogoz eta Iruñeko bertso eskola osatu dugu formalki. Ekimenak martxan jartzeko biltzen gara eta gure kezka zen bertso eskolan zebiltzan gaztetxoek ez zutela bertsolaritza helduen gauza batekin lotuko. Eurentzat bertsoa zen eskolan lantzen zen zerbait, hortik bertso eskolara, baina hortik kanpo ez zuten helduen erreferentziarik. Nik uste dut garrantzitsua dela lekuan lekuko helduen bertso eskolak egotea, helduen bertso eskola delako dinamizatzen duena, gauzak antolatzen dituena eta erreferentzia dena. Eta baliabideak izanez gero garrantzitsua da hori zonaldeka koordinatzea, eta Elkartetik sustatzea, badakigunez, borondatezko lanak askotan bide murritza izaten baitu.
J. Abril. Horretan izugarrizko jauzia eman da. Hezkuntza arautuarekin hasi eta herri askotan bertso eskolak jarri dira martxan. Hazkunde handia eman da bertso eskoletan, eta indartzen joaten badira eta eskualdean erreferente bihurtzen, ez da gutxi.
E. Arozena. Eskualde batzuk berezko joera dute, bertsozaleak dira eta lan gutxiagorekin emaitza onak ikusten dira. Badira beste eskualde batzuk erakutsi egin behar diezuna bertsolaritza zer den, nola egiten den... Soziolinguistikoki oso desberdinak diren herritan lan egiten dugu, eta berez herri bakoitza mundu bat bada, Nafarroan are gehiago.

Egun zer herritan daude bertso eskolak eta aurrera begira zein da helburua?

E. Arozena. Hezkuntza arautuan iristen garen eskualde guztietan dago bertso eskola. Bortziriak, Baztan, Malerreka, Leitza, Sakana, Iruñerria, Larraul, Agoitz, eta Gares eta Lizarran hezkuntza arautuan ematen hasi gara aurten. Beraz, motibatuta dagoen haurrak agian ez du izango herrian edo auzoan bertan bertso eskola, baina gutxi mugituta badu non ikasia eta hori pauso handia da. Gertatu izan da taldea egon eta baliabiderik ez izatea eta horrek pena ematen du, zailena hori baita, taldea lortzea. Baliabidetan ere hobe gaude, orain lau urte bi langile ginen eta egun lau gara.
E. Lagoma. Lau langile egonik ere ez gara leku denetara iritsi, pare bat bertso eskola zintzilik geratu zaizkigu.
E. Arozena. Nafarroa kilometro aldetik oso zabala da, eta horregatik, urrunen dauden bertso eskolak epe motz edo ertain batean bertako irakasle batek hartu behar du, bestela haraino joan behar izatea oso zaila da. Hurrengo pausoa horrek izan behar duela uste dut: hedaduraz nahiko zabaldu gara, orain eskualde horiek ahalik era naturalenean eta autonomoan aitzinera egin ahal izatea da gakoa.
E. Lagoma. Mendialdea falta zaigu: Garralda, Erro... zonalde hori zer urrun geratzen den... Apustu polita litzateke hara iristea, baina bertako jendearen indarra behar da.
E. Arozena.Bai, Tafallan eta Tuteran ere egiten dute ikastolatik kanpo ere lan baina han daude. Eta haraino joan behar izatea baino politagoa izango zen han bertan mugimendua sortzea.

Bertsolariaren figura Nafarroako gizartean.

J. Abril. Gipuzkoan eta Bizkaian erraten bada erdal munduak ez diola begiratzen euskaldunari, Nafarroan gertatzen dena da ez dakitela existitzen dugula kasik. Nafarroako gizartearen kopuru handi batek ez du jakinen ere bertsolari bat zer den. Orain, euskal gizartearen barruan izanen da kultur arloko erreferente nagusietakoa, idazleekin batera, plazaratzeko lan bat egin delako eta lan bateratua egin delako. Baina Nafarroan gizarte bakar batetaz hitz egitea hain da zaila...
E. Arozena. Gure eskualdean tokian tokiko komunikabideek jarraipen zuzena egiten diote bertsolaritzari. Zonalde euskaldunetan jarraipen oso hestua eta egunerokoa da, batez ere bertako komunikabideekin. Iruñerrian ere saiatzen dira bertako komunikabideak jarraipena egiten, eta bertsolariak tertuliakide ere gonbidatzen dituzte.
E. Lagoma. Bai, euskaraz antolatzen diren gauzak kontuan hartzen baditugu, Bertsoaroa da dudarik gabe jende gehien mugitzen duen ekimena. Udaletxeko euskara teknikaria bera ere harritua dago horrekin: kontzertu bat antolatu eta ez dituzu biltzen Bertsoaroak azken saioan bildu zituen 400 pertsona, ostegun batez.

Nafarroako Gobernuarekin dagoen harremana.

E. Arozena. Nik uste dut anitzetan geuk geure burua autozentsuratu dugula. Beti ohitu gara horiek direla gure baliabideak eta horiekin moldatu behar dugula ahal dena egiten. Eta egia da gero eta baliabide gehiago ditugula, ez Gobernutik bakarrik, baita udaletatik ere. Baina nahiko baliabide bagenu, ez gara gai zer egingo genukeen pentsatzeko ere, inoiz ez dugulako aukera hori izan.
E. Lagoma. Aurten salto bat eman da, bai Parlamentuarekin, bai Iruñeko udala sartu azken urteetan, eta herri txikiek beti mantendu dute laguntza, eurak beti izan dira fidelak proiektu honekiko. Nik sumatu dudana da bai Gobernuak eta bai Iruñeko udalak ez duela ezagutzen Elkartearen proiektua, eta lotura zuzena egiten dela hezkuntzarekin. Eta gure proiektua hezkuntza baino askoz zabalagoa da.
J. Abril. Administrazioak guztiz identifikatzen du proiektua hezkuntzarekin. Hori uste dut dela arazo handiena: hezkuntza araututik eta txapelketatik kanpo ezin dela beste proiektuetarako laguntzarik planteatu ere egin, eta gizartearentzako ondare den neurrian ezin da hezkuntzara mugatu bertsolaritza.
E. Arozena. Lau langile gara baina beste jende asko dago lan egiten duena deus kobratu gabe, baliabideek ez dutelako ematen. Dena diruak ez du moldatzen, baina hobetu agian bai.
E. Lagoma. Bai, bertso eskolen mugimendua diru baliabidez oso urri dabil. Udaletxeek hezkuntza arauturako ematen dute laguntza, bertso eskolak oso gutxi laguntzen dira eta hori gure erronka bat da.

Euskal Herriko Elkarteak ahalegin estrategikorik egin behar du Nafarroan edo ez?

E. Lagoma. Faltan bota izan dut beti nazio ikuspegi bat. Herrialdeka egiten dugu lan, bakoitzak bereari heltzen dio, baina nazio ikuspegi bat izan behar luke gurea bezalako elkarte batek. Eztabaidatu behar litzateke non eragin eta non ez. Honetan lanean ari garenok, beste herrialdeetara begira anitzetan bai sentitzen duzula.... jo... kostatzen zaigunarekin kamiseta batzuek ateratzea bertso eskolen egunean banatzeko, Gipuzkoako bertso eskolen egunean Gu ta gutarrak joango da jotzera. Bi alde dira.
E. Arozena. Nik uste dut katastrofistak ez dugula izan behar eta baliabide gehiago bagenitu hobe funtzionatuko genuke, baina ez dakit joan beharko genukeen ate joka. Nik uste dut eztabaidak sakonagoa izan behar duela, eta hortik ondorioztatu ea hemengo proiektua den estrategikoa edo ez. Gaur egun funtzionatzen dugun bezala, ni ez naiz negar egitearen aldekoa.
J. Abril. Garrantzitsua da nazio mailako gogoeta egitea, baina garrantzitsua da baita ere geuk geure proiektu eta baliabide propioak edukitzea. Baina ikusita eboluzioa, orain 17 urte bertso eskolan hasi ginenetik arlo guztietan asko aurreratu da, eta badira nahiko elementu positibo izateko. Bide bat egiten ari da Nafarroako Elkartea.
E. Lagoma. Ni ere ez naiz negar egitearen aldekoa. Baina nazio proiektu bat gara, eta une batean Gipuzkoan egin behar bada indarra han egin behar da, eta Araban egin behar bada ba Araban.

Non ikusten dituzu lehentasunak?

E. Lagoma. Hezkuntza ez formalean, udalekutan. Defizitarioak dira diru aldetik, baina jasotzen dituzten balorazioak bai haur eta bai gurasoen aldetik oso onak dira, eta potentzial handia dugu.
E. Arozena. Edo lehen aipatu ditugun bertso eskoletara irakasleak baldintza onetan bidaltzen. Eta bertso eskoletan material aldetik ere badago zeregin anitz, eta ekintza osagarritan ere bai: trukeak, ikasleentzako saioak...

Etorkizunerako Nafarroako bertsolaritza.

E. Lagoma. Positibo. Orain tokatzen da zonalde guztietan gure proiektua txertatzea, eta herrian bere sentitu dezatela, herri bakoitzean lantalde bat sortzea.
E. Arozena. Bertsogintzan, Nafarroako bertsolariek presentzia izatea Nafarroako saioetan eta Euskal Herriko elite horretara Nafarroako norbait iristea ere uste dut Nafarroako bertsolaritzarentzat inportantea izango litzatekeela. Eta transmisioan proiektua egonkortzea eta emaitzak ematea. Belaunaldi berriek ez badute bertsotan egiten ikasten eta bertsotan egiten, bada helburuak ez dira beteko.
J. Abril. Dauden proiektuak sendotu eta sozializatzea lortu behar genuke: erakundeei ikusaraziz hezkuntza araututik kanpo alor asko daudela landu nahi ditugunak, eta euskara ez dela bakarrik eskolarako kontu bat, eta bertsoa bezalako proiektu bat zein erakargarri izan daitekeen eremu ez hain euskaldunetan euskararekin jolasteko eta gozatzeko.