Oso leku gutxik dute, Vitoria-Gasteizek bezala, izena eta abizena. Izena, “Nueva Victoria”, Nafarroako Antso VI.a erregeak jarri zion 1181ean, herri zena hiri izendatuz. Abizena, muino gainean zegoen Gasteiz herrixkak eman zion. Garai hartan, Gaztelako erreinuak hiria bereganatu eta, horrela, Gasteizek izaera militarra galdu zuen, artisau eta merkatari bilakatuz.

Azken urteotan, eta batez ere 1950eko hamarkadatik aurrera, hiri handi bihurtu da Gasteiz. Auzo ugari jaio zaizkio lau haizetara. Antzinako erromatarrak bezala, hiri honek ere lurralde berriak konkistatu ditu Arabako Lautadan, eta baita inguruetako zenbait herrixka bereganatu ere.

Hala ere, konkista ez da erabatekoa. Etxebizitzak bai, aurkitu egingo ditugu han eta hemen, kolore, material eta tamaina guztietakoak, baina bizitza? Non da gasteiztar guztien bizitza, bai betikoena bai berriena? Leku askotan gertatu ohi den bezala, Gasteizen ere esparru txiki bat da hiriaren arnasa. Nonahi aurkituko ditugun bide-seinaleek horra garamatzate: erdigunera.

Erdi Aroko hiria muinoan

Hirigintza etengabeko erronka izan da Gasteizentzat, eta esparru horretan aitzindari bihurtu da hiria. Muinoko eraikinei erreparatuz gero, XII. eta XIV. mendeko arbendol itxurako egitura antzemango dugu. Kaleen izenak ere mende haietako egitura sozialaren seinale dira: Aiztogile, Zapatagile edo Errementari. Erdi Aroko karrika hauetan barrena gabiltzala, Errenazimentuak utzitako aztarnak aurkituko ditugu, familia nobleek egindako jauregi dotore bihurturik: Kordoi etxea, Eskoriatza-Eskibel jauregia, Villa Suso jauregia, Doña Otxanda dorretxea… Gehienak museo edo eraikin publikoak dira gaur egun.

Kale estuz eta kantoiz osatutako hirixka honen inguruan, harresi handia altxatu zuten. Erabat ziur ez badakigu ere, ustez Antso Jakituna izan zen hiria harresiz inguratzen hasi zena. Garai hartan, bi ate baino ez zituen eta Santa Maria eta San Bizente tenpluen paretak ere harresiaren zati ziren. Egun, eraberritutako 230 metroko harresiaren zatia bisitatu daiteke.

Harresitik gertu, Erdi Aroko altxorra aurkituko dugu, Santa Maria Katedrala. Eliza-gotorleku baten gainean eraiki zuten egun ikusten dugun tenplu gotikoa. Eraikinaren ahuleziak bat-bateko eraberritzea egitera behartu zuten 1990eko hamarkadan. Momentu hartan Santa Maria Katedralaren Fundazioa sortu zen, lanak gidatu eta tenpluari mundu mailako ospea emanez. Ken Follet izan da azkena, baina Antonio Gala, Arturo Pérez-Reverte eta Geraldine Chaplin ere egon dira, besteak beste, Santa Maria katedralean.

Lautadan hiri neoklasikoa

Hiriak hedatze prozesu handia nozitu zuen XVIII. mendean. Garai hartan, muinoan zegoen Erdi Aroko hiria Arabako Lautadara zabaldu behar zen, horrek hirigintza eta arkitektura aldetik zekartzan zailtasun eta guzti. 22 metroko desnibela gainditzeko lanak 1781. urtean hasi ziren, Justo Antonio de Olaguibel gasteiztar arkitektoa zuzendari zela. Proiektu hark muinoaren punturik altuena gaurko Dato kalearekin lotzea lortu zuen. Hala, “Los arquillos”, Enparantza Berria, Ama Birjin Zuriaren Enparantza eta Matxete Plaza sortu ziren. Altxor arkitektoniko horrek zerikusi txikia du orain gutxi irisgarritasun arazoei konponbidea emateko egin diren aldapa mekanikoekin.

Desnibela gaindituta, Enparantza Berria dago, arkupeduna eta erabat karratua. XIX. mendean sortu zuten, festak, zezenketak eta herri merkatuak egiteko. Han dago hiriko udaletxea, arkitektura neoklasikoaren adierazle. Haren parean jarriz gero, eraikinaren atzetik ageri, enparantzaren zaindari diren bi dorre ikusten dira. Ezkerreko aldean San Migel, kontrako aldean San Bizente. Bi eliza-dorre horiek, Santa Maria eta San Pedrorekin batera Gasteizko “lau dorreak” izenez ezagutzen ditugu.

Jaiaren bihotza

Ama Birjin Zuriaren Enparantza gasteiztarren ohiko topalekua da, hemen elkartzen dira urtero, abuztuaren 4an, Zeledonen jaitsierarekin hiriko jaiei hasiera emateko, baita hiriko kirol taldeak, TAU zein Alaves, omentzeko ere. XIX. mendeko etxez eta horien ezaugarri diren egurrezko leiho zabalez inguratuta dago, eta plazaren erdian “Vitoriako Bataila”-ren omenez eraikitako monumentua ikus daiteke. Hiruki formako enparantza honen erpinean, XIV. mendeko San Migel eliza dago. Tenpluaren kanpoko aldean, Gasteizi begira, Ama Birjin Zuria, hiriko zaindaria. Azken urtean eztabaida handia izan da enparantzaren inguruan, zaharberritzea dela eta. Ekaitzaren ostean, gauzak lasaitu eta lanak aurrera doaz. Uda partean bukatuko omen dira.

Hiriko merkatua zegoen lekuan, egun, Foru Plaza dago. Peña Ganchegui arkitektoaren proiektuaren arabera eraiki zen 80ko hamarkadan. Hiriaren ikur bihurtu dira enparantzaren harmailak, frontoia eta sakonunean dagoen Chillidaren eskultura. Plaza honen inguruan, hiriko bi kale nagusi, Independentzia eta Postas. Biek bat egiten dute hiriko beste gune garrantzitsu batean, Posta enparantzan. Izenak agintzen duen bezala, bertan dago hiriko postetxea. Eraikina XX. mende hasierakoa da eta sinestezina badirudi ere, arkitektoari ate nagusia proiektatzea ahaztu zitzaion. Hala, sarrera handi baten ordez, etxaurre nagusiaren bi muturretan ate txiki bana eraiki behar izan zuten.

Jauregiak begi-bazka

Florida Parkea XIX. mendean diseinatu zen garaiko joera erromantikoei jarraiki. Lorategi botaniko handia izateko jaio zen, errekasto eta baso-lege ugarirekin. Lorategian barrena munduko leku guztietatik heldutako espezieen aldaki arraro eta exotikoak aurkituko ditugu. Parkearen erdian musika kioskoa dago, eta haren inguruan Madrildik ekarritako lau errege godoren giza irudiak. Lorategiaren sarreran Eusko Legebiltzarra ageri da, eta metro gutxira, hiriko katedral berria. Tenplua eraikitzeko lanak 1907an hasi ziren garaiko haize neogotikoei men eginez. Eraikina oraindik erabat bukatuta ez badago ere, 1969. urtean inauguratu zuten, Maria Guztiz Garbiaren omenez.

Florida parkean Armentia basilikaraino doan La Senda pasealekua hasten da. Zuhaitzen itzalpean, bidearen bi aldeetan, XX. mende hasierako jauregi ederrak aurkituko ditugu. Horien artean ezagunenak Zulueta, Villa Sofia eta Augusti dira, azkenekoa gaur egun Arabako Arte Eder Museo bihurtua.

Ibilbidearen kontrako aldean beste jauregi garrantzitsu bat, Ajuria Enea. Haren kanpo itxurak “euskal estiloa” esan zaionaren elementu arkitektoniko guztiak erakusten ditu. Garai batean, jauregian Ajuria familia bizi zen. 1972an Arabako Foru Aldundiak bereganatu eta sei urte geroago, Euskal Artearen museo bihurtuta, herritarrei zabaldu zizkien ateak. Hamarren bat urte beranduago, jauregia Euskal Autonomia Erkidegoaren eskuetara pasa zen, bertan, ondo jakina denez, Lehendakariaren egoitza ofiziala ezarriz.