Arabako hego mendebaldean, Gasteiz, Burgos eta Urduñatik gertu, Añana dago. Herri bik osatzen dute udalerria: Atiega eta Gesaltza-Añana. Bigarrena da ezagunena, haren azpian lo dagoen gatz domoari esker. Edo hobe litzateke esatea, gertakarien kronologiari iruzurrik ez egiteko, gainean eraikitako herriak bihurtu zuela domoa ospetsu. Gatzaren “erruz” sortu baitzen Gesaltza, eta ez alderantziz.

Faktoreen ordenak, edozelan, bost axola gesaltzarrei, ez baitu beren historia aldatzen: mendetan zehar gatz eginez biziraun duen herria, azken hamarkadotan migratzera behartuta. Arazoa ez da gatza agortzea, haren prezioa zeharo amildu izana baizik. Gatzak petrolioaren balioa balu, Gesaltza Irak izango litzateke.

Domoak bost kilometroko luzera du alde batera, eta sei bestera. Sakonera beste bost kilometrokoa da. “Milaka eta milaka urterako gatza dago hemen”, dio Juan Carlos Medinak, gaur egun gatz biltzeaz bizi diren hiru gesaltzarretako batek. Bera jaio zenean, eta 38 urte besterik ez dira igaro, hori zen herritar gehienen lanbidea.

Historia apur bat

 

“Hau da Arabako hiribildurik zaharrena. Izan ere, herririk zaharrena da”, dio Medinak. Herriaren forua XII. mendekoa da, baina erromatarren garaiko aztarnek askoz lehenago hasitako historia baten berri ematen dute. Ez da ahaztu behar erromatarrentzat gatzak balio handia zeukala, soldata ordaintzeko ere erabiltzen zuten eta. Hortik dator salario hitza.

Aipatu ditugu, honezkero, mendetan zehar Gesaltza elikatu duen domoaren neurri eskergak. Baina gatza ezin daiteke nongura har. Lur azpiko urak desegiten du domoa, gatza berarekin eramanez, eta gero nahi duen lekuan azaleratzen da. Inguru osoan hiruzpalau iturrik ematen dute ur gazi antzina preziatua, eta garrantzitsuena Gesaltzakoa da, noski.

Iturria non, lana han. Erdi Aroan, Gaztelako erresuma zen Añanako gatzagaren jabea, Medinak esan digunez. Erregeek, mesedeak ordaintzeko, gatzaga zatiak ematen zizkieten jauntxoei, Elizari... Baina bizkarra ez zuten nobleek eta abadeek tolesten, jopuek baizik. Haiek biltzen zuten gatza, eta langileek lanetik hurbil behar dutenez, herria sortu zen. Alde batean etxeak zeuden, bestean Haran Gazi deritzona. Gaur egun, oraindik, halakoxea da Gesaltza.

Haran Gazia

 

Pobesetik (Araba) etorrita, Gesaltza zeharkatzen duen bidearen eskuman dago herria bera, oso ederra bide batez esanda, eta ezkerrean Haran Gazia, guztiz paisaia berezia. Haran erditik doa ur gazi errekastoa, eta haren alde bietan gatza lortzeko erabiltzen diren (edo ziren) zurezko sail txikiak daude. Larrain esaten zaie sail horiei, eta ia 5.500 daude haranean.

Hain aspaldi ez dela, gesaltzarrek larrain guztiak ustiatzen zituzten. “Garai onenetan, familia batek 200 edo 300 larrain zeuzkan bere gain”, gogoratzen du Medinak. Ordurako erabat ahaztuta zeuden feudalismoko sasi-esklabutzak, denboraz, apurka-apurka, herritarrak eurak larrainen jabe bilakatu baitziren. Inoren esklabu izatekotan, lan gogorrarenak ziren. Argitu behar baita gatzari esker bizitzeko modua izan dutela gesaltzarrek, baina ez oparo. “Hemengo jendeak, edonongoak bezala, gose handia jasan behar izan du; gatza ez zen nahikoa, nekazaritza eta abeltzantza ere beharrezkoak ziren bizi ahal izateko”.

Aberats izan ez arren, lapikoa betetzerik bazuten behintzat orain mende erdi-edo Gesaltzan bizi ziren 1.000 inguru lagunek. Baina 60ko hamarkadak hondamendia ekarri zuen. Lehen, elikagaiak gordetzeko gatza erabiltzen zen, baina hozkailua asmatzearekin batera, gatz bilketarenak egin zuen. Gazteak berehala ohartu ziren hartaz ez zegoela gehiago bizitzerik, eta hiriburuetara jo zuten lan bila. Zaharrenak geratu ziren larrainak ustiatzen, baina aurrerantzean etxeko ekonomiarako laguntza txikia baino ez zen izan gatza, eta inolaz ere ez ekonomia horren zutabe.

Hamabost urteko etena

 

Egun batez, azken larraineko azken langilea ez zen lanera joan, bi milurteko ohitura etenaz. Hala igaro ziren hamabost urte, eta hala igaro ziren milaka tona gatz gesaltzarren aurretik, Haran Gaziko errekatxoan inorako bidean, batuko zuten eskurik gabe. Herritar askok ere inorako bidea zuten hartua, eta Gesaltza hustuz joan zen. Medinaren esanetan, gaur egun 90en bat lagunek dute herrian eguneroko bizilekua, eta horietatik 30 inguru daude lan egiteko adinean, gainerakoak zaharrak dira.

Orain dela zazpi urte, gesaltzarrek Gatzaga elkartea sortu zuten. “Haren bitartez, akordioa egin genuen Aldunduarekin, hark izan zezan 25 urtez gatzagaren gozamena, baina herritar bakoitzak bere larrainen jabetzari eutsiz”. Gaur egun, Arabako Foru Aldundiak eskubidea dauka Haran Gazia ustiatzeko, eta horretan ari da. Asmoa ez da, inondik inora, hozkailua asmatu aurreko garaietara itzultzea, gatza turistentzako amu bihurtzea baizik. “Horrez gain, hemengo gatzak balio erantsia daukala zabaldu nahi dugu, kalitatezko produktutzat saltze aldera”, dio Medinak. Dagoeneko, herriko taberna bietan eskuragai dago bertako gatza, zorro txiki bezain dotoreetan gordeta eta supermerkatu batean eskandaluzkoa litzatekeen prezioan.

Langile bat larrainetan, bi fabrikatan

Zaharberritze lanak hasiz geroztik, langile bat dabil Haran Gazian, soldata baten truke. 70 larrain ditu bere gain. Gainerako ia 5.500etatik, beste 500 baino ez daude ustiatzeko moduan. Helburua den-denak berrosatzea da, baina ez gatza ekoizteko, garai batean nolakoak izan ziren ikusteko baizik. Etorkizunean, gatz bilketa turismoaren ardatza izatea nahi lukete: “Jendea etor dadila gatza zelan batzen den ikustera, eurek ere eduki dezatela aukera larrain batean lan egiteko, beha dezatela gatzuna zelan bihurtzen den gatz, eta azkenik beren gatza eraman dezatela etxera”.

Gatz bilketan diharduten beste langile biak Salinera Añana enpresan dabiltza, herriko irteeratik metro gutxira. “Guk, dagoeneko, ez dugu ia gatzik saltzen, gatzunea baizik”, azaldu digu Medinak. Hau da, gatza uretatik atera eta gero, berriro nahasten dute urarekin.

Gatzaren prezioa, hutsaren hurrengoa

Gatzunea kamioi handitan eramaten da bezeroengana: gaztagileak, okinak… %90a kontserba industriara joaten da. Neguan, berriz, errepideetan botatzeko saltzen da asko, elur egiten duenean. Errepideetarako gatz zikina erabiltzen da, eta ez zikoizkeriaz: kilometroko ehun kilo gatz. Guztira, ia 30 milioi litro gatzun ateratzen da urtero enpresatik. Litro bakoitzak kilo eta 300 gramo gatz dauka, egin kontuak. Eta hala ere, bi lagunek baino ezin daitezke bizi horretaz. “Jakina! Gatz zikin kiloa lau zentimo ingurutan saltzen da. Gatz garbiaz egindako gatzun kamioi bakoitzeko, berriz, 75 euro ordaintzen digute, zerga guztiak barne. Eta 24.000 litro dira” dio Medinak.

Gesaltzan, honenbestez, aurrera doaz gatzaren salneurria igotzeko ahaleginak, berez duen zaporeari historiarena erantsiz. Garai hobeen zain daudela, bertakoek harro esan dezakete, behintzat, orain arte ez dutela inongo dendatan sekula gatzik erosi behar izan.