Nork ez luke nahi, horretarako nahikoa diru edukiz gero noski, asteburu eta oporretan egoteko etxetxo bat, itsasoaren urdina eta mendiaren orlegia modu ederrean uztartzen dituen inguruan? Eta, behin eskatzen hasita, zergatik ez bertan bizi urte osoan? Hamaika euskal herritarrek –bizkaitarrak ia denak– Kantabria aukeratu dute amets hori gauzatzeko. Han sortu dute beren paradisu txikia, baina askori infernu bihurtu zaie. Euren etxeak legeari bizkar emanez eraiki zirela-eta, haiek eraisteko agindu du epaileren batek.

Kontua ez da berria. Lehenengo eraisketa-epaia 1994an eman zen, azkenekoa aurten. Guztira hogeitik gora, hamasei auzuneri eragiten dietenak. Hamahiru urteotan ez da eraikin bakar bat ere bota ordea. Iazko urrian, El País espainiar egunkariak esan zuen hilabete garrenean hasiko zirela lehenbiziko eraisketa-lanak, baina iragarpena ez zen bete. Urtebete geroago, zutik diraute urbanizazio guztiek.

Epairik zaharrena, 1994ko hura, La Arena hondartzako auzuneari dagokio, Arnuero udalerrian. “Eraisketa ere iragarrita zegoen, baina egin behar zuen enpresak presio asko jasan zuen eta, azkenik, atzera egin zuen”, diosku José Angel Herrerak, Arca talde ekologistako kideak. Beste enpresa batzuek ere ondo ulertu zuten mezua, antza denez: “Orain dela gutxi lehiaketa publiko deialdia egin zen Argoños herrian eraisketa egiteko, baina inork ez du bere burua aurkeztu”.

Arca elkarteak zerikusi handia dauka auzi honetan: beraiek jarri dituzte legez kanpoko auzuneen aurkako salaketa gehienak. “Baina ez gara etxeak eraisteko sortutako talde bat”, defendatu du bere burua Herrerak, noizbait horixe leporatu dieten seinale. Egia esan, Kantabrian eman den eraisketa-epai kopuruak ez dauka parerik Espainiako estatu osoan. Erkidego gehienetan usaindu ere ez dituzte egiten, legez kanpoko eraikinak guztietan dauden arren. Espainiako Auzitegi Goreneko Ingurumen fiskalak berak aitortu zuen, aurtengo ekainean, fiskal eta epaile gehienak ez daudela ohituta eraisketa eskatzen, lehenengoak, eta ematen, bigarrenak.

Mota horretako epaiak erruz emateko arrazoirik ez da falta ordea, Herreraren ustez: “Urte askoan, legetik at jardutea izan da araua. 80 eta 90eko hamarkadetan oso ohikoa izan da, lurzoruak sailkatzeko orduan, plano bat hartu eta arkatzez gainean marraztea, beste ezertan erreparatu gabe”. Arca aspaldi jabetu zen epaitegietara jotzea bide egokia izan zitekeela beren borrokan aurrera egiteko, helburua, beti ere, lurzorua erabiltzeko irizpideak errotik aldatzea izanik. “Gure asmoa ez da legea betearaztea, ez da etxe jakin bat bota araztea, horretarako badaude beste erakunde batzuk. Eraiki dituzten auzune asko legediarekin bat datoz, eta horien aurka ere bagaude, desagerrarazi nahi dugun eredu baten arabera eginda daudelako”. Herreraren esanetan, urteotan egindako lana emankorra izan da. Eraikitakoa eraistea baino –inoiz eraisten bada–, udalerri askok beren hirigintza-planak bertan behera utzi izana da, Arcakoen ustez, lortu duten garaipenik handiena.

Batetik ekologistak, bestetik epaitegiak; hirugarrenik, kondenatutako erakunde publikoak. Hanka bakarra falta da mahaia osatzeko, eta ez da munta gutxikoa: eraitsi beharreko etxeetan bizi den jendea. Gehienak, denak ez esatearren, euren interesak defendatzeko propio sortutako Asociación de Maltratados por la Administración (administrazioak kaltetutakoen elkartea) AMAn daude.

AMAk Espainiako Estatu osoa dauka lan-eremu, baina elkartea Kantabrian sortua izaki, hangoak dira bazkide gehienak. Edo, dagoeneko aditzera eman denez, bertan etxea erosi duten euskal herritarrak. Hasieran AMAko kideen %70 inguru bizkaitarrak ziren, orain parekatu egin dira portzentajeak.

Gutxi gorabehera 1.000 familiari eragin diete kantabriar auzitegiek emandako eraisketa-epaiek. 4.000 lagun. Milioi bat estatu osoan, AMAk dioenez. Alegia, legez kanpo utzitako 200.000 etxebizitza, arrazoi batengatik edo bestearengatik. Kantabrian, esaterako, dozena erdi lege-urratze desberdin izan dira auzuneak bota ditzaten agintzeko zioa. Bi nabarmentzen dira hala ere: lurzoru ez-hiritarrean eraiki izana eta paisaiaren babesari dagozkion arauak aintzat hartu ez izana. Batzuetan, lege edo arau bat baino gehiago urratu da aldi berean.

Hori guztia, alabaina, beranduegi jakin dute etxe erosleek, AMAko presidente Antonio Vilelak salatu duenez: “Ustez arau guztiak betetzen dituen etxea erosten duzu eta, egun batez, egunkarian irakurtzen duzu bizi zaren auzunea eraisteko agindu duela epaile batek. Eta zuk ezin izan duzu parte hartu prozeduran, ez duzu zeurea defendatzeko inolako aukerarik eduki”.

Kalte-ordain eskasak

AMA kexu da epaiek etxeak eraistera behartzen dutela administrazioa, tokian tokiko udaletxea gehienetan, baina ez dela neurririk ezartzen jabeei egindako kaltea ordaintzeko. Udaletxeak, berriz, hasieran lasai egoteko esaten die azalpen eske doazkienei, epaiak ez daukala aurrera egiterik. Gero, kontrakoa gertatzen denean, alegia, epaia irmo bihurtzen denean –orain arte beti hala izan da–, “ahaztu” egiten zaizkie etxe-ugazabak, eta antzera jokatzen dute gainerako erakunde publikoek, Vilelak salatu duenez.
Honenbestez, AMAk hainbat gauza eskatzen du. Batetik, ez dadila berriz gertatu eurei gertatu zaiena. “Demanda-erregistro halako bat egin beharko litzateke, edonork begiratu ahal izateko erosi nahi duen etxearen kontra prozedurarik dagoen”. Bestetik, jakina, euren arazoa konpon dadin nahi dute. Kalte-ordainak dirutan jasotzeari dagokionez, ez dute gauza handirik lortu orain arte: “Dagoeneko lau epaik behartu dute Kantabriako Gobernua guri ordaintzera, kalte moralak direla-eta”, dio Vilelak, “12.000 euro etxea ohiko bizileku dutenei, 9.000 bigarren etxebizitza bada. Eta injustizia gorena da kalte-ordain horiek hiritar guztion patrikatik atera direla, ez erantzuleenetatik”. Bitartean, esan gabe doa, hipoteka txintxo-txintxo ordaintzen segitu behar dute jabeek.
Kantabriako Gobernua kezkatuta dago gai honekin, eta bestelako irtenbiderik ere proposatu du. Hain zuzen, lurzoru-ustiapenaz mintzo dira agintariak. Hots, eraitsi beharreko etxea daukanari beste etxe bat ematea baldintza berdinetan, baina legeak baimendutako lekuan. Hala, joan den otsailean Gobernuak lurzorua “gordetzeko” eskatu zien kondenatutako udaletxeei, kaltetuek bertan etxeak egin ahal izateko. Momentuz, baina, ez da mugimendu handirik egon.

Legez kanpokoa berriro legeztatu?

AMAk soluzio potoloagoa mahaigaineratu du: euren etxeak legezkotzat jo ditzatela berriz, eta ez dadila eraikin gehiagorik altxa legez kanpo. “Gure ustez hala egiteko aukera dago kasuen %99an”, adierazi digu Antonio Vilelak. “Epai gehienak lurzoru hiritarrean eraikitako etxebizitzei dagozkie; eraitsi arren, berriz eraikitzeko aukera dago leku horietan. Hortaz, eraistea ez beste irtenbide batzuk bila daitezkeela uste dugu”.

Datu hotzek zera diote: eraitsi beharreko hamasei auzuneetatik, sei lurzoru ez-hiritarrean eginda daude. Kopuru esanguratsua, beraz. Hala ez balitz ere, AMAren proposamenak onartezina izaten jarraituko luke askoren aburuz. Ekologistak esaterako, etxebizitzek zutik irautearen aurka daude guztiz, baina ez dira bakarrak. Andaluzian, Espainiako hegoaldean, eskutik doaz hirigintza eta ustelkeria maiz. Horregatik ez da harritzekoa Kadizeko Ingurumen fiskalak honako adierazpenak jaurti izana aurtengo irailean: “Legez kanpoko eraikinak eraisten ez badira mundu guztiak pentsatuko du eraikitako edozer legeztatu ahal izango dela, behin eraikiz gero. Horrek ondorio kaltegarri bi dauzka: bateko, legez kanpoko etxebizitzen jabeek presio taldeak sortzen dituztela, hirigintza planak euren nahietara makurtze aldera. Besteko, deialdia zabaltzen da legez kanpoko eraikin gehiago egiteko”. Ia Arca talde ekologistak esandako gauza bera, AMAren legeztatze proposamenaz.