- Gizatalde honen hartu-eman historikoak. Goi Pirinioetatik Kantauri itsasorako bidean, Aturri ibaiak Lapurdiko ipar-ekialdea ukitzen du, ingurune honetan hitz egiten den euskarari izena emanez –ad hoc bada ere, bertako euskaldunek ez dutelako beren mintzamoldearentzako izendapen esklusiborik, Heskuaraz hitz egiten dute–. Aturri aldeko herri gehienen porturako ahoak ibaiaren bi aldeen arteko merkataritzarako ezinbesteko garraioak izan dira –garrantzitsua izan zen Frantzia eta Espainia lotzeko lehen zubia, Ahurtin–. Arrantza eta merkataritzako jarduerak izan dira ibai bazterretan nagusi; barnerago, nekazaritza –Pirinioetako artzainekin ere lotura handiak izan dituzte Aturriko euskaldunek–. Lapurdiko ipar-eguzkialdeko kokapen geografiko estrategikoari esker, Aturriko herriek inguruko jardueretan ere parte hartu dute, esaterako, XVII. mendeko Lapurdiko (Uztaritze, Hazparne) larrugintzan.

Edozein gizataldetan orografiak hiztunei jarritako baldintzak. Bardoze, adibidez, urrunago den herria da, eta tradizioz hizkuntza aldetik bereizten dela ematen du. Aturriko bideetan ere ibiliak gara. Malkartsuegia izan gabe, Lapurdiko ipar-ekialdeak baditu zango eta gurpilentzako erronka bihurriak. Garai batean baldintzak okerragoak ziren, ez zen traktorerik ez yeusik, Beskoitzeko itzain ohoratuen animaliek lurrean tripalaaino sartzen zituzten zangoak, euri sasoian.

- Hiztuna vs. hizkera-eraginak. Ipar Euskal Herriko bazter anitzetan bezala, hemen ere lau biztanle mota nagusi daude: herrian lan egiten duena, erretretan dena, herritik kanpo lan egiten duena –herrira atseden hartzera datorrena– eta herrian etxe berria egin duen kanpotarra (erdalduna, gehienbat). Leizarragak 1571n jadanik idatzi zuen pasartea egiaztatzen ari gara Aturri aldean: “Batbederac daqui heuscal herrian quasi etche batetic bercera-ere minçatzeco manerán cer differentiá eta diuersitatea den”. Tradizioz, Lapurdiko ipar-eguzkialdeak aldi berean hainbat hizkeren eragina biltzen duela esan da. Zehatzago esanda, Aturriko euskara ez omen da erabat izan ez Lapurdikoa ezta Nafarroa Beherekoa ere. Horregatik, hizkeron eragin hauek nolako banaketa duten interesatzen zaigu –noraino lot daiteke, esaterako, Lafitteren Nafar-lapurterarekin?–, herri, auzo zein hiztunen arteko dimentsioetan.

- Aturriko berezko eredurik ote? Ez da euskaldun kopuruaren erroldarik egiten, baina egiaztatzen ari garen bezala, bertako moldeaz nolabaiteko jariotasunez hitz egiteko lagun gutxi geratzen da –gazteagoak dauden arren, gehienak 60-70 urte inguruko hiztunak dira–. Gainera, erabilpena gehienbat etxe barnera mugatzen da. Pedro de Yrizarrek 3.000 euskaldun zenbatu zituen 70eko hamarkadan, baina gure bertatikako oraingo datuen arabera, Hiriburun, Lehuntzen –Koldo Artolari zor dizkiogu Hiriburu eta Lehuntzeko azken euskaldunen hitzak– eta Ahurtin, esku bateko atzamarrekin zenbatu ahal dira, Urketan bi eskuak erabil daitezke, eta Mugerren, Beskoitzen eta Bardozen, batera agian ehunen bat hiztun aurki litezke. Nolanahi ere den, harritzekoa da nola biztanle hauek, Baionaren ondoan egon arren –Baionatik gero eta gertuago, orduan eta euskaldun gutxiago–, eutsi izan dioten euskarari. Adierazgarria da gu inguratu arte gaztarotik ia euskararik egin izan ez zuten lagun batzuei honelakoak entzutea: “Ez, ez, ‘iguzki’ ez... baduzu elhe bat... ‘ekheerri’, hoi da ene heskuara, ekheerri!”; “Ene heskuara duxu ‘hoi duxu’, pas ‘da’”. Azterketa dialektologiko honetan berezko Aturriko euskararik baden edo ez jakin nahi dugunez, hiztun adinduengana jotzearekin batera, 40 urte ingurukoen nahiz gaztetxoenen hizkuntza joerak ere aintzat hartzen ditugu, erreferentziazko ikuspegia orekatua izan dadin.

- Tarteko hizkera euskalki-sailkapenean. Aturriko euskarak euskalki-sailkapenean argi printza ekar dezakeela esan ohi da. Aturriko euskararekiko interesa, aztertu gabeko hizkera izatean gainera, Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hizkeren arteko tarteko-hizkeratzat hartzean datza, Amikuzetik Lapurdira zubi funtzioa eginez. Hauxe teoriarentzat ere aberasgarria da, hots, zubi-hizkeretan modu bizian azal omen daitezkeelako aldaketa eta banaketa linguistikoa. Hain zuzen ere, eremu txiki batean ezaugarri ezberdin asko topatzen badira, argiago ikusten omen ditugu hiztunaren jokabideak –esaterako, ondoko berbaldiarekiko harremanak–. Adibide onak ditugu Beskoitzeko xuketa alokutiboan (nuxu ‘naiz-nauzu’), edota Bardozeko euskararen ü bokalean, gainontzeko Aturriko herrietara hedatu ez omen diren ezaugarriak, tartean kilometro gutxi egon arren.

Hizkuntz-ezaugarrien bilketa bertatik

Ildo nagusi hauek guztiak, bide berean ezkontzen ditugu: Aturriko hizkuntza ezaugarriak. Horretarako, gure lehen urratsa izan da Euskal Dialektologiak Aturriko euskaraz esandako guztia biltzea eta aztertzea –aparteko tokia merezi du Euskal Herriko Hizkeren Atlasaren uztak–. Lekukotasun hauek baloratzen deserosoak dira, batetik, haien artean hamarkada askotako aldea dagoelako, eta bestetik, datu bakoitza jaso zelako modu eta biltzaile ezberdin batekin. Duela mende/hamarkada batzuetako eta gaurko metodo dialektologikoak oso gauza bi dira. Guk uste dugu hizkera honetara hurbiltzeko beharrezkoa dela bertan egonaldiak egitea; geure datuak, hain zuzen ere, Aturri aldean 2000. urtetik egiten ditugun egonaldien bidez biltzen ari gara –pazientziadun berriemaileei bihoazkie geure eskerrik beroenak–. Eta kontuan izanda inoiz ez dela Aturriko euskara xeheki eta modu bateratuan analizatu, oso pozik gaude metodo hau aukeratu izanaz, emaitzak biziki interesgarriak izaten ari dira-eta.

Zenbat onura gehiago izan ditzake Iparraldean orokortzen ari omen den nafar-lapurtera ereduaren aldakan den herri-hizkera honen azterketak? Beskoitzekoa zen Leizarraga, Hiriburukoa Darrigol... beste ikuspuntu batetik ezagutu ahal izango al dugu euren lanetako euskara?