Markinako euskalkia ikertu zuen eskoziarra

  • Liburu bat euskarari buruzkoa, orain dela laurogeitaka urte eskoziar hizkuntzalariak Markinan (Bizkaia) egina eta Herbehereetan argitaratua (1925), oraindik orain Jabier Kaltzakorta ikertzaileak maitekiro eta maisuki aztertu eta Labayrun berrargitaratua. The Basque Dialect of Marquina, euskara monografiatan lehenengoetakoa, eta abentura bat osoa.
'The Basque Dialect of Marquina'
Argitalpen berria prestatu digu Jabier Kaltzakorta irakasle eta ikertzaileak ohi duen ganora eta zehaztasunez, lehen iluna zegoen tokian argia eginez. Ez du maldan behera jardun, horratik. Bat baino gehiago izan ditu askatu beharreko korapilo bihurriak.

Lehenengo-lehenengo, eginahalak eta bi egin behar izan ditu aztertu digun liburu ederraz jabetzeko. Ez alferrik ari da zailtasun horrexetaz Kaltzakorta hitzaurrearen estreina-estreinako hitzetan: “The Basque Dialect of Marquina liburua eskuetaratzeko, gehienean, ez da nahikoa ahalegin guztiak egitea. Ahalegin guztiak asko dira, leku batzuetan bost, bestetzuetan zazpi, ahalegin guzti-guztiak, ostera, hamar direla esaten da Markinaldean. (...) Bada, liburu zaharren denda zein biblioteketara joatea be askotan ez da nahikoa izaten The Basque Dialect of Marquina liburua lortzeko. Bigarren berrargitarazino honetan argia ikusten dauen liburu hau estimatua da gaurko eta atzoko euskaltzaleentzat”. Perla preziatua da lan hau, inondik ere, irakurle jakin-minarentzat.

Hizkuntzalari eskoziarra egile

William Rollo dugu liburuaren egilea. 1882. urtean Glasgown jaioa, Hegoafrikan hil zen 1960an. Leideneko (Herbehereak) unibertsitatean hizkuntzalaritza ikasi zuen, garai hartan Christian Cornelius Uhlenbeck euskaralari zaildua irakasle zen unibertsitatean. Uhlenbeckek berak “zaletu, gogoberotu eta gidatu” zuen Rollo euskal gaietara, Jabier Kaltzakortak idatzi duenez.
Rolloren lanak isilean iraun du urte askoan. Villasantek ez du aipatu ere egiten Historia de la literatura vasca lan zehatz eta entziklopedikoan. Ez ezagutzearen arrazoi bila abiaturik, Kaltzakortak badu ustea: “Batetik, lan bat bakarrik eskaini eutsan euskereari; lan hori, bestetik, aspaldian agortua dago. Lan bat bakarra baina, bere bakartasunean, lan ederra eta zientifikoa (…) orduko bi euskaltzainen aitamen edo kritika ona izan eban”. Georges Lacomberen eta R.M. Azkueren kritikak, alegia. Horien berri ere ematen du Kaltzakortak liburuaren atarikoan, eta zenbait eskutitzen erreprodukzioa ere eskaintzen digu.

Rollo Markinan, 1923-24ko udatan

Eskoziar hizkuntzalaria Markinara etorri zen, beraz, Uhlenbeck irakaslearen eraginez, eta Markinako euskarak mende askotan eduki duen sona handiaren ondorioz. Bizkaiko herri horretan, hala ere, leku seinalera jo zuen Rollok. Kaltzakortak idatziak dira jakingarriok: “Markinako kaleartean egon beharrean, Barinagara, Eibarreko lurrekin muga egiten dauen Markinako auzoera jator batera joan zan. Ez dago esan beharrik Barinaga Markinako kaleartetik urrin samar dagoana, bost kilometrora. Barinagan, bere emazteagaz ostatuz egon zan Zubiaurrekoan. Zubiaurrekoa, auzoerako erdi-erdian, bihotz-bihotzean dagoan taberna-ostatua da. (…) Rollo senar-emazteak bi udalditan, beraz, apopilo egon zirean euskera ikasi eta baserritar-nekazaleekin berbetan. (…) Oraindino be Zubiaurrekoak zein barinagar edadetuak, hainbeste berbeta ekiazan Rollo jaunak –ingelesa, nederlandera, gaztelania, latina eta grekoa– euskera ‘politto baten’ ikasi ebala gogoratzen dabe…”. Ikasi, eta aztertu…

Sasoi hartan Juan Jose Mugartegi zen Markinako alkatea. Intelektuala ere bazen, ordurako argitaratuak zituen hainbat lan RIEV aldizkarian. Rollo eta Mugartegi harremanetan izan ziren, eta, segurik, alkatearen bitartez ezagutu zuen eskoziarrak euskara erakutsi eta barinagar baserritarrekin harremanetan jarriko zuen kristaua, hau da, herriko arimazain don Juan Barkin abadea, geroko baten hizkuntzalariari lanak txukunduko zizkion –edo txukundu asmoz jardungo zuen– pertsona, alegia.

The Basque Dialect of Marquina

Liburua, finean, gramatika laburra da, sasoi hartan Markinako Barinagan egiten zen euskararen azterketa sinkronikoa. Kaltzakortarenak dira azalpen-juzkuak: “Berba baten esateko: fonetikaz bost orrialde ditu eta joskera edo sintaxia alboratuz batez be alde morfologikoa aztertzen dau. Liburuaren azken bi ataletan hamar testu eder eta berbategi bat emoten ditu. (…) Kontu honeek guztiak garbian jarririk, zer eretxi emon lei? Morfologiazko lan on bat dala, bere huts eta akatsak gorabehera; dialektologiazko lehenengo lanetariko bat da, ezetariko duda barik”. Gehiago ere badio gure ikertzaileak, ahoan bilorik gabe. Gaur egun erabiltzen den metodologiaren ardatz nagusiak Rollok bere lanean ezarritakoak ei dira. “Ia monografia guztiak rollotarrak dira, gure W. Rolloren zatiak edo azter-atalak dituez. Bokalismoa, deklinabide atzizkiak, aditz paradigmak, berbategia eta aho-euskerazko testu batzuen transkripzinoa”. Ezin pagatuzko zorra, beste behin, euskaldunok atzerriko hizkuntzalariarekin duguna.

Ezin pagatuzko zorra azterketa egiteagatik, erabilitako metodoagatik, ezarritako ereduagatik. Bi udatan leku arrotz batean egon, materiala batu, Herbehereetan atondu eta tesia egin zuen Rollok, Markinako euskara guztia ez aztertuta ere: “Markinako euskerea, jakina, liburu horretan sartzen dana baino askoz gehiago da, zorionez”.

Alarabea, Euliski gigantea…

Mila urte igaro eta ura bere bidean da beti edo gehienean. Kaltzakortaren esanera, liburu honetako atal batzuek balioa galdu dute. Aditz paradigmez eta hiztegiaz ari da, batik bat. Besterik da testuei dagokien partea. “Hirugarren atala, testuak dakarzana, ostera, baliotu egin da, berba batean ‘urregorritu’. W. Rolloren liburua agertu zan urte berean, bi euskaltzain begi-zolik, Azkuek eta Lacombek, ohartu eben testuon balioa. Orduko balioa, ostera, urteen puruz ontzen dan ardo onaren antzera, handitu egin da, zorionez”. Azkue eta Lacombe bezala, Villasante ere jabetu zen testuon balioaz. “Barinagako auzunean jasotako ipuin ederrak, euskal folklorearen pitxirik jatorrenetako batzuk. (…) Eta ipuin hoien artean Euliski da jostagarrienetako bat”, idatzi zuen frantziskotarrak.

Rollok hamar testu bildu, transkribatu eta ingeles itzulpenarekin eman zituen. Kaltzakortaren ustez, Alarabie, gigantian eta gison-jatallian ipuñe, Euliski gigantie, Lamiñek, Lapramendi atsue eta Marixe kobauko dira. Gure ikertzailearen sententzia pozezkoa da: “Markinarra jaio eta herio izan behar hain elezahar zoragarriak eta hain aberats kontatzeko. Hamar testuen artean bost, mirarietan miraria, sagak edo leiendak dira. Berba baten: Markinako baserriei edo eleizan lotutako esaunda, elezahar edo leiendak”.

Ohi duenez, urregorrizko sarrera ederra eta azterlan zehatza egin dizkio Kaltzakortak urregorri den Rolloren liburuari. On da Kaltzakortak berak izatea azken hitza: “Baserritarrekin maitasunez egindako elkarrizketa aberatsetan, Euliskiren ipuina dogu eta ipuin eder horren amaiak ezusteko handia be badau: markinarrak Euliskiri emondako erregalua da idi-narru bi alkar josita zaku haundi bat eginik eta urrez beterik. Euliski gigante edo erraldoi mesedeginari markinarrak emondako erregaluak baino gehiago balio dau W. Rollo eskoziarrak markinarrei emondako liburu honek. Eta erregalu astun-handia izan arren, Euliskik idi-narru biak atzamar bategaz jaso zituan lez, guk be liburu hau eskuan edo galtzarpean hartu eta geure etxeko bakartasunean irakurri ginei”. n

Azkenak
Harrera premia aurreikusiz Zumeta margolaria

Irakurlea dagoeneko jakitun dateke Euskal Herrian askatasunaren alde egon den eta dagoen gatazka politikoaren ondorioz urte luzetan kartzelan, erbestean edota deportazioan bizi behar izan duten euskaldunak, etxerako bidean, beren bizitza berregiten hasteko izaten dituzten... [+]


Trump-ek distentsio nuklearra eskaini die Errusia eta Txinari

Bi herrialdeekin arma nuklearrei buruz hitz egin nahi du AEBko lehendakari Donald Trumpek, ostegun honetan bere bulegoan kazetariei jakinarazi dienez.


Sexu jazarpena leporatu dioten EHUko irakaslea eskoletatik kanpo utzi du errektoretzak

EHUko Errektoretza Taldeak hedabideetara igorritako ohar baten bidez jakinarazi du neurria: "Unibertsitateak baieztatzen du salatu duten irakaslea jada klaseetatik at dagoela eta ez dela fakultatera joango kasua argitu arte".


AHT Hego Euskal Herrian: 15.000 milioi euroko inbertsioa Irunera abiadura handian iristeko?

Abiadura handiko trenaren aurkako manifestazioa egingo dute Iruñean larunbat honetan AHT Gelditu plataformak deituta, 12:00etan Diputaziotik abiatuta. Castejon eta Iruñea arteko trenbidearen eraikuntza lanek aurrera jarraitzen dute eta Espainiako Garraio... [+]


Emeadedei + Mahl Kobat
Gutaz ari dira

EMEADEDEI + MAHL KOBAT
NOIZ: otsailaren 2an.
NON: Zuiako gaztetxean, Murgian.

----------------------------------------------------

Iazko irailaren 20an izan genuen lehen aldiz musika kolektiboaren berri, sortu berri zuten sare sozialeko profilean: “Hemen da Hil da... [+]


2025-02-14 | ARGIA
Adin txikiko beisbol jokalari bati musu emateagatik entrenatzaile bat kondenatu dute

Adin txikiko neskak 2023an salatu zuen entrenatzaileak hiru aldiz musukatu zuela bere baimenik gabe. Nafarroako Probintzia Auzitegiak Iruñeko epaitegiak ezarritako zigorra baieztatu du. Entrenatzaileak ezingo du harreman zuzenik izan adin txikikoekin inongo lanbidetan eta... [+]


2025-02-14 | dantzan.eus
Inauteriak 2025 oinarrizko egutegia

Kaskarotak eta maskaradak urtarriletik dabiltza martxan, Malerrekakoak etorri dira segidan eta pixkanaka han eta hemen ospatu dira inauteri festak. Aurten, ordea, data nagusiak berandu datoz oso; Kandelaria egunean Hartza esnatu zen, baina ilargiari begiratu eta beste pixka... [+]


2025-02-14 | Sustatu
Itzulinguru ikerketa: itzulpen automatiko aurreratuak nola eragiten dio euskarari?

Sozioluinguistika Klusterrak, zenbait erakunderen laguntzarekin eta Asier Amezaga, Eduardo Apodaka eta Asier Basurtok landutako lanean, Itzulinguru izeneko proiektuaren emaitzak argitaratu ditu. Itzultzaile neuronalek (azken belaunaldiko itzultzaile automatikoak, zeinak euskaraz... [+]


2025-02-14 | Euskal Irratiak
David Gramond
“Gizartea beldurrarazteko baliatu zuten tortura, militantziari uko egiteko”

Otsailaren 13a Torturaren Kontrako eguna izanki, Euskal Herriko Torturaren Sareak gutun publiko bat igorri du. Poliziek torturatu euskal jendeen lekukotasunak bildu, eta aitortza egiteko xedea du sare berri horrek Euskal Herri osoan. Torturatuak izan diren 5.000 pertsonei... [+]


2025-02-14 | Gedar
Munichen, manifestazio sindikal bat harrapatu eta gutxienez 21 pertsona zauritu ditu gizon batek

 Ibilgailu baten bidez, Ver.diren protesta batean zeuden manifestariak aurretik eraman ditu. Duela egun gutxi, supremazista zuri batek 11 pertsona erail zituen Suedian.


Gizon bat atxilotu du Guardia Zibilak Amurrion, hildako bi agenteren kontura sare sozialetan barre egitea egotzita

"Polizia hila, baratzerako ongarririk onena" idatzi zuen atxilotuak sare sozialetan, eta lau milioi jarraitzaile baino gehiago ditu bere profilak, Guardia Zibilak azaldu duenez.


Iruñeko Laba, agur labur bat, irailean indarberrituta itzultzeko

Larunbat honetan itxiko dute Laba ostatua Iruñeko Gazteluko plazan eta, bitxia bada ere, egun osoko festarekin ospatuko dute itxiera, agurra ez baita behin-betikoa: Labak ondoko Windsor tabernarekin bat egingo du, obrak hastera doaz, eta beranduenez irailean berriz... [+]


Eguneraketa berriak daude