Erdizagako ilargi laurdena

Artesiagako Mendateare gainaldean den artzain-ttattola baten eskuinaldetik pasatuz, xendra batetik goiti hasiko gara. Laster, bista lau haizetara hedatzea uzten gaituen ingurune berde amultsuan, Baztango alhapide komunal handienaren muinean izanen gara. Ikusten, belarra lohitsuan gelditu diren behorren hatz-arrasto bustiak? Artesiagatik Bustalmorrora Gurutze Meakatik pasatuz mazelaz mazela, Erdizagako inguruneak osatzen duen ilargi laurdena ezagutuko dugu, Erdizagako erreka behere-aldean dugula. Ohar gaitezen Nafarroako mendiek duten berezitasunari: hegoaldera begira dagoen Erdizagako erreka Mediterraneora doa, Arga ibaia tarteko, Ipar isuriko bere haurride Artesiagako erreka berriz, Kantaurira, Bidasoaren bidez. Entzuten al duzue haien melodia oldartsua? Atzoko euriak zaintsu bilakatu ditu, eta uhandira heltzeko irrikaz daude biak ala biak.
 
Pausoz pauso, GR-12ari segika eginen dugu aitzinera. Artesiagan abiatu xendran gora hego-ekialdera joanen gara, Larrakarteko Lepoa Erdizagako mendate gorenetatik bata bazterrean utziz. Iparralderantz eginen dugu, pagadi baten ertzetik ibiliz, hesi batetik hurbil, Zaguako lepoa ere beheretik agurtuz, eskuinean. Bide parte hau malkartsuena da.
 
Gurutze Meakara heldurik, Erdizagako ilargi laurdenaren bizkarrean izanen gara. Inguru erdiaren erdian, hots. Harri mutu eta goroldio idor, Gurutze Meakan hiru trikuharri daude, bai eta tumulu bat ere, Burdinaren Arotik hona, lo. Ez ditzagun bada, iratzar. Pentsa dezagun ortzia bere kasko piramidalaz kilikatzen duen Orhi mendiari so daudela, orduko jendeen sineskeren arabera. Eta preseski, ekialdera jarraikiko dugu, nahiz eta Gurutze Meakan hegora bihurtzen hasiko garen Oialegiko kaskora iristeko, lehenbizi xendra batetik eta gero traktore bidetik. Oialegik ere megalitiko arrastoak dauzka. Alabaina, lau ala bost mila urte k.a.tik jendeak erabiltzen hasitako eskualdean baikabiltza. Gure arbaso abeltzainek ordutik hona daukate mendiaren burua zuhaitzez garbitua, lehenbizi ardien, geroago zaldi eta behien belar-toki egiteaz nahituak. Dilin-dalan joarea lepoan, gaur egungo Erdizagan, Baztango bazkaleku handienean, mila bostehun abere buru entzun daitezke ekainaren lehena eta urriko elurtadak artean. Geroko Erdizagak berriz, eresirik airatuko ote, batere?

Panpalin-xilintxa mututuko ote?

Eder eta kulunkari izanagatik, ez gaitzala panpalinen soinuak desbidera. Ibilaldiko azken partean sartzera goaz, izan ere Bustalmorrora ailegatzeko gutxi falta da. Eta ezin gal daiteke norabidea: bere burua maki-en aurka defendatzeko Francok jarrarazi zituen bunkerren atzetik joatea aski da, hauek hegiz hegi tontorrari ezkondurik direla. Tarteka ehiza postuak ere badira, pase garaian pausarrira bidean diren usoen zain egoten diren ehiztariz mukuru. Bustalmorron bidegurutzea atzemanen dugu: ezkerretara Baztan eta Aldudeko mugatik iparrerantz Elizondora joan daiteke. Jakin, handik ez urrun iparreko norantzan Hargintzuko Harria (1.110 m) iragan eta Lohilurzeko Lepoan (1.120m) zutarria ikusgai dagoela. Gure aldetik, eskuinera eginen dugu Kintoko oihan gizenetik Enekorriko kaskoan (1.185 m) barna iraganez, Urkiagara ateratzeko xedez. Esteribarko hegoaldeko isurira begirada zuzendurik noizbait, oihanaren artean begitanduko dugu mamiz husturiko mendi oso bat. Hori bera da Eugiko herrian Magna enpresak daukan magnesita-harrobia. Erdizagako ingurune belartsu eztiak oraindik xarmapean gaituela, daldar emailea den ikuspegi iragarlea da, benetan.
 
Ardi, behi eta behor gosetien, nekazari beharginen eta ibiltari ameslarien bil lekua, Erdizaga. Baina haize bortitzak ufatzen du, zerua belztu da eta etor litekeen ekaitzak ez du deus onik.
 
Bost urte dira Magna multinazionalak hozkatu nahi lukeela Erdizaga. Ordutik hona Baztango Udalarekin dago harremanetan, ea harrobia zabaltzeko baimena luzatzen dion. Honek ez du oraindik erantzun, baina udalak aberastasun komunalari erreparo gutxi egiten diola sinesturik, zenbait herritar beldurturik daude. Eta mobilizatzera deitu dute. Zergatik? Ez dutelako nahi puntatik punta oinez ibili dugun Erdizaga itxuraldatzerik, ez nekazarien gero hipotekaturik, ez ingurune biologiko babestuaren desmasiarik... Hitza ez da gogorregia. Desmasia dago Magnaren proiektuaren ildoan.
 
Mikel Mugiro biologoak egin duen txostena argigarria da. Batetik, harrobiak interes handiko biziguneak hautsiko lituzke Erdizagan bertan. Honek mendiko landaretza berezia desagerraraziko luke, hala nola harkaitzetan hazten den nartzisoa edo belar tartea maite duen orkidea. Baita oihana utzi eta, Erdizagako belardietan bazkatzen ohi den oilagorra. Eta hildako abereen gorpuzkinez elikatzen diren hegaztiak, horietan ezagunena ugatza. Esku baten atzamarretan zenbatzen ahal dira Pirinio osoan gelditzen diren ugatz-bikoteak.

Olazar erreka, 7km-ko urratua

Baina kaltea ez da Erdizagako alhapidera mugatzen. Artesiagako holtzako Olazar errekara ere zabalduko da. Izan ere magnesita ekaia Erdizagatik Esteribarrera eramateko, zazpi kilometroan estu-estu errekattoari itsatsirik doan NA-174 bidea zabaldu beharko dute. Horren ondorioz errekari loturik bizi diren animaliak kalteturik aterako lirateke, orobat. Harrobiaren aurkako baztandarrek Olazar errekaren ertzeko pagoak moztu, harkaitzak zartatu eta gisakoak eginen direla ere badiote.
 
Adio beraz, Olazar bazterreko lasaitasunari, uraren xuxurlari. Adio, amuarrainaren hazleku eta erreserba genetikoari. Adio muxarra, muturluzea, basakatua, tritoi piriniarra, igela, eskulapio sugea ala suge lepokoduna. Adio betiko orain arte desagertutzat emandako tokilo bizkar-zuriaren mokokada hotsari. Olazar errekaren funditzeak ez bazaituzte berehala kaxatzen, egunero pasatuko diren 240 kamioiek dute eginen, goiz edo berant bidea zeharkatzera saiatuko zaretenean lehertuko zaituztetelako.
Erdiz Bizirik taldeak manifestazioa antolatu du Erdizaga babesteko heldu den martxoaren 24rako, larunbatarekin, arratsaldeko lauretan, Elizondon.