Hain paraje zabalean hamaika mendi buelta egin daitezke eta asko dira ezagunak inguru honetan. Hemen proposatzen den ibilaldi honek Zarateko benta ingurutik abiatu eta Atxulondo burdinolaren aztarnak dauden lekuraino joan-etorria proposatzen du.

Hasi, Zarateko bentatik

Abiapuntua, Zarateko benta, kostaldetik barrualdera eta alderantziz bidea egiten zuten merkatarien atsedenleku izan zena. Benta bera urtetan utzita egon da, baina gaur egungo jabeak dotore berritu du. Eguraldi txarrak alderdi hartan harrapatzen duen mendizale orok bentaren kanpoaldean dagoen aterpean atseden eta babesa jasotzeko aukera bilatuko du.
 
Zizurkil herri bitxia da. Bitan banatutako herria: Zizurkil Behea edo Elbarrena auzoa eta Zizurkil Goia. Bien artean hiru kilometrotako distantzia dago eta urteen poderioz gehien handitu den auzoa Elbarrena izan da. Bertan bizi dira 2.400 bat bizilagun eta Zizurkil Goian, berriz, 500 bat herritarrek dute etxea. Bi gune, bi herri, bi bizimodu. Elbarrenan kale giroa, Zizurkil Goian nekazal ingurua. Ernio handiaren babesean, ikuspegi ederra dago herriko edozein kaxkotik: Andatza, Urkamendi, Ziortza, Legargain, ...
 
Zizurkil Gora autoz igo eta San Millan elizaren atzealdetik Abeletxe jatetxera doan bidea hartu behar da, PR-Gi 117 bidea hain zuzen ere. Lau kilometro eta erdi egin beharko ditugu asfaltoan lehenengo eta harri txintxarren gainean ondoren. Baserri ederrak ikusiko ditugu bidean: Aundia, Egieta, Azkarate; Illarratxoetako iturria –Motzane– atzean utzi ondoren, ezkerretara Zarateko bentara eramango gaituen bidea utzi eta gure bideari aldats gora jarraituko diogu. Autoa uzteko zabaldi txiki bat topatuko dugu. Ibilaldia hasi aurretik bailarako ikuspegi zoragarriaz gozatzeko parada izango dugu. Egun garbietan Tolosaldea eta Goierriko jauntxo moduan parajeaz goza daiteke. Eskuinetara doan pista hartu behar dugu, PR-Gi 117 jarraituz. Marka txuri-horiak izango ditugu lagun.
 
Bidearen hasiera lasaia da, bailararen edertasunaz gozatu eta giharrak berotzen joateko aproposa.

Zarate bentako trikuharria

Ordu laurden inguru ibili ondoren ondo seinalaturiko trikuharriarekin topo egingo dugu bidearen ezkerraldean. Kalkolitiko Neolitikokoa da (K.a. 2.500-1.800). 1954an aurkitu zuen F. Yoldik. Eskuin aldean aldiz, Pagamendi baserria.
 
Marka txuri-horiak galdu gabe, ezkerraldean gure bueltako bidea izango dena ikusiko dugu, bideari jarraituko diogu Arizkurutzeta baserrira jaitsiko garelarik. Harri dotorez egindako baserria atzean utzi bezain laster gure bidea gurutzatzen duen bidexkarekin egingo dugu topo, baina guk PR-Gi 117ri eutsiko diogu. Hurrengo bidegurutzean, dagoeneko Adunako lurretan sarturik, erraza izango da aparkatuta dagoen autoren batekin topo egitea. Hementxe PR-Gi 117 bidea utzi eta gure ezkerraldean geratzen den bideari helduko diogu gorantz. Arizkurutzeta baserritik bidegurutze honetara hamar bat minutuko bidea dugu.
 
Gelietako bordara hurbiltzen ari garen unean eskuinaldean Aiako Harrien ñikadak agurtuko gaitu eta aurrealdean Donostia eta itsasoaren urdintasuna. Atxulondo errekarantz abiatuko gara hemendik eta beherantz doan bidea izango da nagusi. Itzumitz baserrira iritsi aurretik ataka bat pasa eta Itzumitz ezkerretara utziz, belaze eder bat zeharkatuko dugu. Bi langa pasa ondoren, pinudi batean behera egingo dugu. Pinudian bidea ondo ikusten da, apurka eskuin alderantz joanez. Bidegurutze argi batera iristean argi leku honetan aldatuko dugu eta bueltako bidea. Joateko bidean eskuin aldera egingo dugu; bueltakoan ezkerretako bidea hartuko dugu.

Atxulondo burdinolaren aztarnak

Eskuineko bideari ekin bezain laster itxitura bat pasa eta beherantz jarraituko dugu. Hemen sasiak erraz hertsirik uzten du bidea baina segituan, 400 bat metro egin ondoren, Atxulondo burdinolaren aztarnen parera iritsiko gara.
 
Ez dago apenas Atxulondo burdinolari buruzko idatzizko erreferentziarik, baina argi dago XV. mendean obra hidrauliko garrantzitsu bat izan zela. Atxulondo, Ondabardi eta Saratxoetako erreketako ura erabiltzen zuten, horietan jarritako presa sistemari esker. Uharka hauek harri handi mailakatuz eginak zeuden eta hiru presen aztarnak ikusgai dira. Era berean, burdinola, etxea eta pareta handi batzuen aztarnak topa daitezke.
 
Leku honen magia Saratxoetako errekak osatzen dituen ur jauzi txiki eta ur putzuetan dago. Errekan gora eta behera ibiltzeak burdinolara zihoazen kanalen aztarnak topatzea erraztuko digu gainera, landaretza berak, uda parterako txoko fresko eta atsegina bilakatzen du.
 
Ausartenek bueltako bidea Saratxoeta erreka bazterretik gora egin ahal izango dute, Saratxoeta baserri handiaren azken hormetara iritsi arte. Ez da bide errazegia, baina saiatzeak merezi du, lekuaren edertasuna dela-eta. Burdinolaren aztarnak eskuinetara utzi eta errekan gora abiatu behar da. Bidea landare eta zuhaitzen artean ikusten da, erreka alde batetik bestera gurutzatuz. Akaso hankak ere bustiko zaizkigu, baina parajea ezagutzeko modu bikaina da. Aukera errazena, ordea, etorritako bidetik bueltatzea da, pinudian utzi den bidegurutzeraino iritsi arte. Bertan, pinudian gora joan beharrean, eskuineko bidea hartuko dugu eta langa bat pasa ondoren, Saratxoeta baserria izandakoaren atarira iritsiko gara. Baserria eskuinetara utziz, Saratxoetako errekaren parean doan bidetik jarraituko dugu, gehiegi igo gabe. Ehiztarien paradak ezkerretara utzi ondoren, gorantz egiten duen bideari ekingo diogu, PR-Gi 117ra bueltatuz. Marka txuri-horiak segituz, egindako bidea desegingo dugu. Zarateko benta trikuharriraino malda gora izango dugu eta hortik aurrera autorainoko bidea erraz egingo dugu.