Horiek esanda, nabarmenduko nukeen lehen aspektua hizkuntzen aldakortasunarena da: diakronikoki, geografikoki, funtzionalki eta pertsona ororen baitan etengabe aldatzen dira hizkuntzak.

Aldaketa horien nondik norakoak, ordea, oso desberdinak dira hizkuntza batzuetatik besteetara. Aldaketak, barrutik kanpora sortutakoak edo kanpotik barrura eragindakoak izan daitezke. Gaur egun, badira unibertsal samarrak diren kezkak: komunikazioan gertatzen ari den "pobretzea", neologismo ingelesen ugaltzea, ortografiarekiko ardura falta...

Kezka horiei, teknologia berrien ondorioz sortu diren fenomeno berrien ingurukoak gehitu zaizkie. Internetek, digitalizazioak eta telefoniaren garapenak pertsonen arteko harremanetan eragin dituzten aldaketek, ondorio zuzena izan dute hizkuntzaren erabilpenean, batez ere maila idatzian: komunikazio-bide eta harreman-mota berriak sortu dira eta horiekin batera hizkera mota berriak. Lehen ahozkora mugatzen zen kode informalen erabilera, idatzizko harremanetara zabaldu da. Idazkera zuzenaren monopolioa desagertu egin da, harreman-mota batzuetan ia desagertzeraino.

Idazkera honen ezaugarri nagusiak komunak dira Europako izkina honetako hizkuntza guztietan edo gehienetan, nahiz eta euskararen kasuan, gure egoera soziolinguistikoa dela medio, azpi-fenomeno berezi batzuk ere agertu diren. Kode idatzia ahozko kodera gerturatu da eta estandarraren arauak ez dira guztiz errespetatzen. Mezuetan, ekonomia eta adierazkortasuna bilatzen dira; mezu bizi, arin eta zuzenagoak lortu nahi dira, estandarraren urruntasun, zuzentasun edo seriotasuna gaindituz. Araurik ez dago eta ulergarritasuna da arau bakarra. Talde-nortasuna markatu nahi da eta transgresioa bilatzen da, gertutasuna eta bertokotasuna indartuz.

Eta egoera konplexu honi, gure hizkuntza komunitateak azken hamarkadetan bizi izan duen sakoneko eraldaketa kuantitatibo nahiz kualitatiboa gehitu behar diogu: euskararen hedapen geografiko, demografiko nahiz funtzionala, lehen hizkuntzatzat euskara izan ez duten euskaldunen proportzio gero eta handiagoa, batuaren hedadura, belaunez-belauneko etena euskalkien transmisioan, euskaraz eroso aritzeko gehiengo batek dituen adierazkortasun arazoak, erabileraren hobekuntza eta hedadura geografikoa, ezagupenetik erabilerara dagoen tarte gero eta handiagoa, eta abar. Jazoera positiboak batzuk, kezkagarriak besteak.

Bilakaera honen ondorioz, hiztun tipologia berriak sortu dira. Oso euskara-mota desberdinak hitz egiten dira Tuteran eta Elizondon, Donostian eta Tolosan, Bilbon eta Ondarroan, familia erdaldunetan eta euskaldunetan, euskaraz bizi direnetan eta euskarazko kultur kontsumorik ez dutenetan, euskalkia darabiltenen edo ezagutzen ez dutenen artean... Faktore asko dira aintzat hartu beharrekoak: norberaren ezagupen maila, euskalkiaren bizitasuna, harreman-sareen euskararen erabileraren dentsitatea, tokian tokiko egoera soziolinguistikoa, hizkuntza jarrerak, ideologia linguistikoak...

Gaur egun, beraz, euskarari dagokionean, ezin daiteke gazte hizkera bakar bati buruz hitz egin. Gazte hizkeraz baino, gazte hizkerez hitz egin beharko genuke, eta jarrera positiboa hartzez gerotan, baita hizkera gazteez ere. Gazte hizkera asko dago, errealitate soziolinguistiko adina. Eta tipologia soziolinguistikoak asko ugaldu direnez, gazte hizkerak eta hizkera gazteak ere asko ugaldu dira.

Joera orokor gisa ezer nabarmendu beharko bagenu, hauxe azpimarratuko genuke: hizkera gazteak, batez ere, nahasiak direla. Eta zer nahasten dute? Euskara eta gaztelania, batua eta euskalkia, norbere euskalkia eta besteenak, euskara zuzena eta akastuna... Nahasketa horren emaitza da, kezka-iturria.

Gurean, bestalde, bada azken urteotan indarra hartu duen fenomeno berezi bat; euskara estandarretik aldegin nahian, gazte askok euskalkietara jo du -neurri desberdinetan-, eguneroko hizkera indartzeko eta idatzizko harremanak adierazkortasunez hornitzeko. Euskalkiek, hurbiltasuna, kolokialtasuna, benetakotasuna eta intimitatea eskaintzen diete. Nahiz eta, aspektu positiboekin batera, arrisku nabarmen batzuk ere sumatu ditugun hainbat joeratan: txokokeria, folklorekeria eta jatorrismoa.

Joan Fusterrek zioen bezala, hizkuntza komunitate bat, funtsean, harreman-sare bat da, eta euskalkiek garai bateko harreman-sareen ondorio eta ispilu ziren ber, hizkera gazteak XXI. mendeko euskaldunen arteko harreman sareen ondorio eta ispilu izango dira.

Egoera normalizatuan bizi diren hizkuntzengan aldaketa horiek, batez ere, azaleko aspektuetan dute eragina. Egoera minorizatuan bizirauten dugun hizkuntzetan aldiz, neurriak hartzen ez badira, hizkuntzaren zutoinak eta zutabeak ere kaltetuta gerta daitezke, hizkuntzaren beraren biziraupena arriskuan jartzeraino.

Gazte-hizkerak eta hizkera gazteak normalizazioaren norabidean joan daitezen eta ez hizkuntza ordezkapenarenean, beraz, hizkuntzaren eta hizkuntza-komunitatearen bilakaera autozentratu eta "beregaina" lortu behar da. Euskararen ezagupena orokortzeaz gain, harreman-sareak sortu, indartu eta elikatu egin behar dira, ikasketa-prozesuetan, motibazioa eta jarrerak landuz eta erabilera-esparruak bermatuz eta ugalduz.

Horixe bera da euskarari eta gazteei buruz idaztea: zazpi barako atorran sartzea. Izan ere, nik baino askoz gehiago dakite euskara gazteen artean zabaltzen zazpi deabruak ikusita daudenak, eta batek baino gehiago pentsatuko du ez ote dauzkadan zazpi azal kopetan gazterik gazteez mintzatzeko. Beste batzuek nahiago dute gaia zazpi giltzekin gordetzea, zazpi behi makal etorrita ere zazpi euskal herrietara. Zertan hainbeste zazpi? Bada, gazteon eta euskararen inguruan egindako hausnarketak zazpi esalditan bildu ditudalako, eta horiek azalduko ditut orain banan-banan, gazte euskaldunak ez baikara isiltzen zazpi ahalak egin gabe.

Euskara batua euskal hiztunen salbaziotzat jotzen da orokorrean, baina gutxitan aipatzen da euskararen "batuketaren" emaitzak zer kenketa ekarri zien garabide arruntean aurrerantz ziharduten euskalkien hizkerei eta idiolektoei, eta euskaldun berriei ere ez zien nor izateko aukera egokiena eman. Esaterako, euskara batuak ez zekarren min emateko hitzik: izan ere, norbaitek imajinatzen ditu euskaltzainak kabroi hitzaren etimologiaz edo toponimiaz eztabaidatzen? Hori herri xeheari dagokio, baina kasu horretan hizkuntza-maila batzuetan zerotik hasteko eskatu zitzaion herriari.

Horren ondorioz, batzuetan hobeto, besteetan okerrago, euskara batua presente dago Euskal Herri osoan. Presentzia horrek, ordea, euskal kontzientziarekin lotura zuzena du: zenbat eta euskara gehiago entzun eremu batean, orduan eta euskal kontzientzia apalagoa ageri da. Erlazio zuzenki asimetrikoa da, erlazio logikoa. Horrekin esan nahi dut euskal herritar erdaldunek euskal kontzientzia indartsuagoa dutela? Ez zuzenki, baina argi dagoena da ez daukanak badakiela izatea zein den ona. Gazteengan nabarmena da kontzientzia hori. Arazoa da euskaldun izatea ez dela zuzenean lotzen euskal hiztun izatearekin, lotura ezak oso logikoa ez badirudi ere. Orduan, euskal herritar erdaldunek zergatik ez dute aukeratzen euskaraz bizitzea, kontzientzia hain indartsu badute? Kontua da leku batzuetan ez dagoela aukeratzerik, norberak ez baitu aukeratzen beti, eta egia esanda, ez bailuke aukeratu beharko ere.

Euskaldunak kritikoak gara berez. Ez dakigu nola esaten den euskaraz quien avisa no es traidor, baina ergatiboa ahoskatzen ez duen edozein traidoretzat joko genuke. Euskara ez da ingelesa. Ez, jakina. Japoniarren ingelesak eta amerikarrenak ez daukate zer ikusirik, baina biek elkar ulertzen dute. Euskaraz, ordea, EGAdunak ere ez dauka argi euskaraz dakien. Izan ere, azterketaren zatirik handienean gaitasun linguistikoa ebaluatu diote: aztertzaileak ez du jakin nahi aztertuak zer esango liokeen adarra jotzen ari zaion bati, antzarak ferratu ala feriatuko lituzkeen baizik! Eta "esparragoak frijitzera" bidaliko balu? Ingurukoek ez ote liokete esanahia ulertuko?

Gaur egungo euskararen kalitatea kantitatean neurtu behar da lehenbizi. Asko garenean, askoz hobeto egingo dugu. Bien bitartean, gaitasun komunikatiboa bermatzen duten hiztegi murritzeko euskaldunei eman diezaietela euskararen Qa. Bakoitzak hitz egin dezala nahi duen moduan, euskaraz. Edo erdaraz.

Esango nuke Artzeren esaldi famatuak askoren kontzientziak marduldu dituela, baina zalantza daukat esanak zenbat kalte egin ote dion erabilerari. Aski da irakasle ezatsegin bat "hizkuntza bat ez da galtzen…" esaten hastea euskararen elkarteak beste bazkide bat galtzeko. Orduan, gazteari erdaraz mintzatzen utzi behar zaio? Behinik behin, bai: erdara "deskriminalizatzea" garrantzitsua da euskarak eta erdarak elkarrekin bizi behar duten inguruetan. Gazteak ezin du ingurune erdaldunaren errudun sentitu, gaur egungo gizarteari erreparatuta, erdara ez baita desagertuko Euskal Herrian. Bideratu beharrekoa euskal gazteriaren diglosia da, euskara ager dadin erdararen gainetik, baina errealitate eleanitza ukatu gabe.

Bestela, gazteek egokitasun linguistikoa zer den oso ondo dakite. Hortaz, euskal ingurunean erdaraz hitz egiten duenak erraz nabarituko du bere izaera isolatua.

Nola erakarri orduan diglosiko erdaldunak diglosia euskaldunera? Sekretu jakina da hori: eman diezaiegun gustuko duten zerbait euskaraz bakarrik eta hori erakargarri bihurtuko dien erreferente bat. Denborak egingo du euskaltegiarena.

Telebista, irratia eta hedabideak oro har eredugarri izan litezke gazteen hizkeran (produktu bakoitzaren xedea edozein dela ere), eta esango nuke neurri handi batean eragin pozgarria dutela ikusle umeengan eta ez hain xumeengan. Kontua da bizitzeko ezinbesteko pauso diren adar-jotzeak, ziriak eta ligatzeko zirrien etsenpluak badaudela, baina nire ustez, haserrealdietarako hiztegia falta da euskaraz. Ez dago min emateko karga semantikoa daukan hitz-andanarik. Eta hori arazo bat da. Ez dut esan nahi biraoen corpusa egin behar dugunik, baina hizkuntza arrotzetan lehenbizi ikasi ohi diren hitz horiek euskaraz azkenak izango dira. Eta ez dago normalizaziorik biraorik gabe.

Esaten dute frankismoak belaunaldi bat kendu ziola euskarari. Hori omen da gaur egungo gazteon gurasoena, belaunaldi galdua. Belaunaldi hori, ordea, bi galerak osatzen dute: batetik, euskara galdu izana dago, aurrekoetatik jaso ez den hori berreskuratu nahia; bestetik, lotsa galtzea, sekula euskaldun izan ez direnak bertakotzeko ahalegina. Bi galera horien ondorioz, euskal eskolek ikasleak irabazten dituzte. Ikasle horiek, ordea, gaztetasunaren ezaugarri ezinbesteko diren egoera eta faktoreak erdaraz bizi dituzte, baina hizkuntza-adierazpenaren lanketa formala euskaraz egin dute. Gauzak horrela, zein hizkuntzatan adierazi behar dituzte euren bizipenak?

Gotzon Garaterekin bat nator Euskal Herriaren independentziarako arrazoietako bat euskara bera dela dionean. Euskararen ezagutzak derrigorrezkoa izan behar du gure gizartean. Ez dezagun ahaztu euskaraz egitera animatzen ditugun gazteak Euskal Herriko gazteen parte bat baino ez direla, eta batzuek euskaraz egin dezaten denek jakin behar dute. Hortaz, eskolaren betebeharra da gazteak eleaniztasunean haztea, denok denetan jakin dezagun.

Badakienak zergatik ez du euskara erabiltzen? Galdera horren erantzunak askotan inguruaren eragina sumatzen du. Izan ere, ondarrutar batek gutxiago egiten du euskaraz Bilbon dagoenean. Are gehiago, zenbat eta denbora gehiago igaro Bilbon, orduan eta probabilitate handiagoa du erdaraz gehiago egiteko. Inguru euskalduna ezinbestekoa da euskaraz egiteko.

Nola lor liteke, ordea, inguru euskalduna gerturatzea halakorik ez dagoen lekuetara? Bada, mendiak ezin badu Mahomarengana etorri, Mahomak joan beharko du Ondarroara, Ataunera edo Aramaiora, euskaraz dakien jendeak euskara erabiltzen duen inguruneak badirela eta nolakoak diren ikus dezan. Agian hortik sortuko dira basamortuetako oasiak. Azken batean, Euskal Herri euskalduna nahi badugu, halakoa den lekuetako ezaugarriak inportatzen asmatu beharko dugu.

Zer hizkuntza erabiltzen dute gazte euskaldunek? Izan ere, gehienek behintzat, bi hizkuntza dakizkite: euskara/gaztelania edo euskara/frantsesa. Eta, bistan denez, euskalduna izateak ez du bermatzen euskara erabiliko denik. Ezta euskaltzalea izateak ere. Errealitateak erakusten digu gazte euskaldunek maiz asko erdaraz egiten dutela, batzuetan ezinbestean, besteetan ez.

Nola egiten dute euskaraz gaurko gazte euskaldunek? Oro har, nire iritziz, errealitate soziolinguistikoaren ondorioz espero litekeen moduan eta moldean. Nork ez du inoiz entzun "gaurko gazteek zer gaizki hitz egiten duten!" esaldia. "Gaizki" hori oso erlatiboa da, baina badago horren atzean ukaezina den egia: belaunaldi zaharragoen eta garai bateko elebakarren ondoan, gazte gehienen euskarazko jarduna »erregistro jakin batzuetan gehienbat» ez da hain bizia, aberatsa edo naturala. Beste kontu bat da esaldi horrek hartzen duen "akusazio" usaina, batzuetan ematen baitu gazte horiek propio egiten dutela horrela, edo nolabait ere "errua" haiena dela.

Baina, esan bezala, gaztearen -eta gainerakoen- hizkeraren moldea neurri handi batean inguruak ematen eta mugatzen du. Hizkera hobetzeko, osatzeko, egokitzeko eta aberasteko ahalegin pertsonala egin liteke, baina hizkuntza-komunitatearen zati txiki batek baino ez du egiten, normalean, ahalegin hori. Gainerakoek, berriz, norberak bizi duen errealitate soziolinguistikoak ematen duen "maila" izanen dute. Eskuarki, erabilera zenbat eta handiagoa, orduan eta euskara hobea, zuzenagoa eta egokiagoa.

"Zergatik egiten dute gazte euskaldun askok erdaraz?" galdetu ohi dugu askotan. Akaso alderantziz galdetu beharko genuke: "Zergatik egiten dute gazte euskaldun askok euskaraz?". On litzateke horien arrazoiak ongi aztertzea, horietan eragiteko.

Nahas-mahas, eta labur-labur, hizkuntza bata edo bestea hautatzeko garaian erabiltzen ditugun arrazoietako batzuk hautatu eta aipatuko ditugu:

- Euskara hizkuntza minorizatua eta minoritarioa da, eta Euskal Herriko lurraldean -adiera geografikoan eta sozialean- baztertua dago neurri handi batean. Erabili nahi izanda ere, askotan ezin izaten dugu, solaskidea ez delako euskalduna, hizkuntza eskubideak urratzen zaizkigulako…

- Erosotasuna: haur, gazte, heldu edo zahar izan. Gizakiak badu erosotasuna bilatzeko berezko joera bat, hizkuntzaren erabileran ere islatzen dena. Eta hizketan ere, besteekiko harremanean, eroso eta gustura sentitu nahi izaten dugu. Ez dugu hizketan sofritu nahi, ez dugu deseroso sentitu nahi, eta erdaraz euskaraz baino hobeki moldatzen denak -nire ustez hala da gazte gehienen kasuan- hizkuntza-kontzientzia indartsua behar du hala ere euskaraz egiteko. Kontzientzia hori eduki ezean, "errazenera" joko du, erdarara alegia.

- Botere-harremanak: hizkuntzak ere botere-harremanei eusteko edo haietan eragiteko balio du. Gerta liteke pertsonen arteko harremanean -koadrilan, esaterako- euskaraz boteretsu sentitzen dena, erdaraz ahul sentitzea, gaitasun eskasagoa dela medio; edo alderantziz.

- Arauak: gaztearentzat -ez beti, jakina- koadrila oso garrantzitsua da, eta lagunarte horri eusteko ahalegina eginen du normalean. Horrek, besteak beste, koadrilako arauak onartzea dakar, linguistikoak barne. Gustukoak izan edo ez. Gerta lieke gazte erdaltzalea koadrila euskaltzaleko kide izatea, eta bestela gusturago eta errazago eginen lukeen arren, normalean euskaraz egin behar izatea. Edo alderantziz.

- Identitatea eta argota: gazteak bere "gazte identitatea" adierazi eta islatu nahi izaten du askotan. Baditu horretarako bitartekoak: janzkera, orrazkera… eta hizkuntza. Baita euskaraz ere? Hitz egiteko garaian "gazte" gisa agertzeko beharraren aurrean zer egin dezake gazte euskaldunak? Hiru aukera ikusten ditut nik: lehendabizikoa, gazte kutsuari uko egin eta "ukitu berezirik" gabeko hizkera erabiltzea, adin-markarik gabea; bigarrena, erdaraz egitea, eta erdarak horretarako eskaintzen dion "gazte-hizkera" erabiltzea; eta hirugarrena, bere euskarazko jardunari "gazte-ukitua" ematea.

Nola egin azken hori, ordea? Izan ere, nire ustez behintzat, euskarak ez du oraindik sortu "gazte-hizkera" hori. Ez behintzat gaztelaniaren gazte-hizkeraren parekorik edo aberastasunean eta moldakortasunean hari hurbiltzen zaion antzeko erregistrorik. Horretarako, hizkera hori sor lezaketen erabilera indartsuko gune urbano eta erreferentzialak beharko lituzke euskarak, hizkera hori modu naturalean eta ez-arautuan hedatzeko gaitasuna edo indarra izanen luketenak. Iruditzen baitzait, nahiz eta ezinen nukeen frogatu, erdaretan horrela sortzen direla gisako moldeak. Gaur egun, tamalez, euskarak ez dauka horrelakorik. Hori daukanean, orduantxe izanen du euskarak bere gazte-hizkera propioa eta naturala. Bitartean, daukagunaren neurrian eta gauden egoeran sortu beharko dugu, eta badaude horretarako proposamenak eta gonbiteak, eredurik eman nahi izan gabe, egin egin daitekeela erakusten ari direnak.

Beste aukera bat da, jakina, euskarazko jardunean erdarazko makuluak barra-barra sartzea, hizkerari ukitu hori emateko. Eta, egia esan, gaur egungo gazte askok halaxe egiten du, eta hor aurkitu du euskaraz aritzeko eta identitateari eusteko "erdiko bidea" edo.

Honaino, bada, gai honen inguruko hausnarketa txiki honen emaitza. Gaiak badu mamia, baita garrantzia ere, eta berebiziko garrantzia dauka gazteen ahotsa eta iritzia kontuan hartzea, haiek baitira, azken batean, euskara erabiliko -edo ez erabiliko- dutenak.