80ko hamarkadan asko izan ziren gauzak kontatzeko eta ideiak zabaltzeko abian jarri ziren herri ekimenak. Gaztetxeak, irrati libreak, antzerki eta musika taldeak, aldizkari eta fanzineak eztanda soziopolitiko eta kultural haren seme-alabak dira. «Garai haietan, buruan zerbait egiteko asmorik ez zuen jendea aurkitzea zaila zen -esan digu El Tenderete taldeko kide Lito Andianok-. Guk txotxongiloak aukeratu genituen, mota askotako sortzaileak elkartzea ahalbidetzen zutelako, eta gauzak kontatzeko oso modu erraza zelako». Horrela, txotxongiloekin interesatuta zeuden Arte Ederretako zenbait ikaslez osatutako musikari talde baten eta auzoko antzerkigile batzuen artean Zotal troupea erditu zuten, Bilboko San Inazio auzoko Kultur Etxean. Pilindrajos Bai, Goloka eta Kukubiltxo taldeek, besteak beste, antzeko bideak jorratu zituzten. «Hura izan zen txotxongiloekin eduki nuen lehenengo harremana -azaldu du, Andianoren lankide Manya Fernández Mallabiak-. Baliabide gutxi izanik, txotxongiloek testu bat idazteko eta taularatzeko aukera ematen dute; hori luxua da».

Txotxongilo antzerkia ogibide hartzea erabaki zuten: «Litok bizitzeko beste ematen zuela esaten zuen -dio Fernández Mallabiak- eta errepidera irten ginen: Euskal Herria, Valentzia eta Galizia ziren gehien bisitatzen genituen tokiak. Artean, Bilboko Zazpi Kaleetako Gaztetxean genuen tailerra, baina behin hura hustuta eta autonomia ekonomiko pixka bat lortuta, lan egiteko leku bat alokatu genuen». Egun mantentzen duten tokia hain zuzen ere: Santutxuko lonja bat. Txukun-txukun dago, hormetatik zintzilik eta kutxetan gordeta, tresneria, panpinak eta bestelako tramankulu miresgarriak metatzen dira. Ingurura begira, berba egiten du Fernández Mallabiak: «Tailerrak zabalik segi zezala nahi genuen eta ezin genuen hemen dagoen guztia galdu, horrenbeste ahalegin alferrik xahutu».

Por CHON, Soberanos problemas eta HIESaren kontrako Hor kondon! antzezlanak daude taularatu zituzten lehenengo lanen artean: «Gaztetxeak eta etxe okupatuak izan genituen aurreneko agertokiak. Haiek ziren eskura zeuden leku bakarrak eta, gainera, gaztetxeetako lan moduarekin bat gentozen: gauzak egiterakoan aberastu egiten gintuen; urte haietako sormenerako funtsezkoak ziren gaztetxeak», esan digu Fernández Mallabiak. Urte haietako beste obra batek, Puño y letra contra la mano que aprietak hain zuzen, hirigintza basatiaren eta ustelaren aurkako eskuaterren borroka islatzen zuen: «Gaia derrigorrez jorratu behar genuen, gure istorioa zen eta gaztetxeetako ikuslegoari zor genion horrelako zerbait. Gaztetxeetako ikuslegoa gogorra da, erakartzeko zaila, baina atsegina. Gaztetxeetan, gainera, oso baliabide gutxi erabilita lan egin daiteke. Beraiei ere ondo datorkie gehienetan oso diru gutxi dutelako», azaldu du Andianok. Camino del Polvorín, El fuego acecha, Menudencias eta La milonga del Babalán urtetan zehar errepertorioa osatu duten antzezlanak ditugu. Lehen aipatutakoak bezala, hauek ere beraiek idatziak dira: «Hori gure ezaugarri nagusia da: geuk egiten dugu dena; antzezlanak idazten ditugu eta panpinak, eszenografiak edota teatrinoak guk geuk egiten ditugu».

Euskarazko lehen antzezlana, Hamaika arazo, 2000. urtekoa da: «Hizkuntza zela-eta, Espainiako Estatuko hainbat lekutatik deitzen ziguten, baina Euskal Herrian lan egiteko euskara ezinbestekoa zela berehala ulertu genuen -dio Fernández Mallabiak-. Horrela, erdaraz genituen lanak aztertzen hasi ginen, eta aztertzen diot, ez genituelako itzulpen hutsak egin nahi. Lan horretan oso garrantzitsua izan da Txema Uriarteren laguntza eta gugan daukan fedea».

Andianok hartu du hitza segituan: «Gurea kalez kale egiteko ikuskizuna da; ikuslegoarengandik hurbil egoten gara, horrela aurkitu genuen euskararen mundua. Euskarara gero eta gehiago hurbiltzen ari gara. Lan eginez ikuskizunetan erabiltzeko oinarrizko euskara maila lortzen dugu. Handik abiatzen gara eta bat egiten dugu ikuslego euskaldunarekin». Fernández Mallabiak hainbat zehaztapen egin nahi ditu: «Guretzat txotxongilo antzerkia, ogibidea da, guk aukeratu duguna eta diru laguntzarik gabe kudeatzen duguna. Bestaldetik, txotxongiloek mota askotako ikuslegoekin egoteko aukera ematen digute, eta hori beste antzerki mota batekin ezinezkoa litzateke»; eta Andianok bukatu: «Txotxongiloekin zuzeneko emanaldietan lan egin behar da, derrigorrez; gure ustez, aurretiaz grabatutako zerbaitekin lan egiteak ikuslegoarengandik urruntzen gaitu».

Manya Fernández Mallabiaren esanetan, euskarazko antzezlanek izandako harrera oso ona izan da: «Gaur egun, hiru dira euskaraz egiten ditugun lanak. Bata Urrun erreinuan da; hau Berdinduk, Aldartek eta Eusko Jaurlaritzak garatutako ekimen baten barruan sortu genuen: familia mota berriak, hala nola guraso bakarrekoak eta bikote homosexualak, umeekin eskoletan lantzea nahi zuten, eta ondo iritzi zioten txotxongiloak erabiltzeari. Umeei itzela iruditzen zaie».

Andianok beste bi lan goraipatu ditu: Gazapoen istorioa eta Hamaika Gatazka. Azken hori gazte okupazioetan jaioa da; sormenerako laborategi ziren antzinako gaztetxeen omenez idatzi zuten. Espekulazioaz eta etxebizitzaz mintzo da, istorio zaharra bada ere gaur egun bizirik dirauena. Azken bolada honetan, Golokakoekin ere egiten dute lan, euskaraz lan egiteko aproposa delako eta urte asko daramatzatelako gure hizkuntzaz lan egiten. Hamaika Gatazka lanak Zer Bizio taldeko Tomasek eginiko kantak ditu eta Bilboko Nazioarteko Txotxongilo Jaialdira heldu baino lehenago, Gipuzkoan eta Bizkaian barrena gora eta behera ibili zen: «Jaialdian, lehenengo eta behin, ikuslegoa erakarri behar dugu, umeak batez ere; era berean kontuan izan behar dugu egun umeak antzokira joaterakoan isilik doazela, horrela egoten irakatsi dietelako» -dio Fernández Mallabiak. Ikuslegoaren parte-hartzea ezinbestekoa dute eta horren arabera moldatzen dute antzezlana: Andianoren esanetan, «Hamaika Gatazkan gertatu ohi dena bitxia da, okupak eta gaztetxea ala merkataritza zentroa nahiago duten galdetzen diegunean merkataritza zentroa aukeratu izan dute hainbat lekutan. Egun, ume zein gazte askorentzat, merkataritza zentroa eta porlana zibilizazioaren ikurrak dira eta haien kontra dagoenik ez da. Honek zer pentsa ematen digu guri ere».

Bertsolariek egiten duten moduan, El Tenderetekoek herri bakoitzaren gainean jakin beharreko guztia jasotzen eta taularatzen dute, ikuslegoa txotxongiloen munduan sartzeko. Segi dezatela, beraz, euskara zabaltzen.