«Nahuatl, tzotzil, tzeltal, tarahumara, totomaka, mazahua, huichol, yaki, mayo, pima, purepecha...», Alejandro Contreras Guadalajarako Unibertsitate Publikoko irakasleak bata bestearen atzetik aipatu dizkigu Mexikoko 56 hizkuntzak. Nahuatl hizkuntzako irakaslea da bera, eta bertako hizkuntzen ikerlari nekaezina. Bere herrialdeko hizkuntzak biziki maite ditu, eta bizitza guztia pasa du hizkuntza horien defentsan. Mexikon, ordea, bera bezalako gutxi daude. Historian zehar, politikariak, unibertsitateko irakasleak edo intelektualak gazteleraren alde lerratu dira, eta hizkuntza indigenak baztertu egin dituzte. Alejandro Contreras haserretu egiten da hizkuntza indigenek Mexikon jaso duten tratua gogoratzen duenean: «Gaztelera gure hizkuntza da, baina hizkuntza indigenak ere bai. Ezin ditugu ahaztu, gure ondarearen zati bat dira. Historikoki baztertu egin ditugu, eta egoera hori aldatzeko garaia iritsi da».

Bazterketa horren ondorioz, hizkuntza indigena asko desagertzear daude. Horren lekuko dira: mayo, pima edo yaki hizkuntzak. Oso hiztun gutxi dituzte, eta hiztun gehientsuenak oso zaharrak dira. Beraz, adituen ustez hamarkada gutxi batzuetan desagertu egingo dira. Beste hizkuntza indigena batzuek status sozial altuagoa dute. Tzotzil edo tzeltal hizkuntzetan aritzen direnek, esate baterako, hezkuntza elebiduna jasotzen dute eskolan: ama hizkuntza eta gaztelera. Salbuespenak salbuespen, ordea, hizkuntzen osasuna ez da batere baikorra. «Mexikoko Gobernuak ez du hizkuntza indigenen aldeko inolako ekimenik bultzatzen, eta azken urteetan egin diren aurrerapauso txikiak komunitate indigenen borrokaren ondorio dira. Halaber, indigena asko beraien hizkuntzaz lotsatu egiten dira, eta baztertu egiten dute. Ez dute beraien hizkuntza hitz egiten, baliorik ez duela uste dute. Pentsakera hori aldatzen ez den bitartean zaila izango da hizkuntza indigenak aurrera ateratzea», azpimarratu digu Alejandro Contrerasek.

Zazpi milioi mexikarrek hitz egiten dute hizkuntza indigenen bat, eta denetan indartsuena nahuatl hizkuntza da. Ia hiru milioi hiztun ditu, eta Mexikoko hainbat eskualdetan hitz egiten da, besteak beste, Morelos, Guerrero, Puebla, Veracruz, Michoaca eta Jaliscon. Hizkuntzaren jatorriari dagokionez, teoria ezberdinak daude. Teoria indartsuenak dio Amerika iparraldean (Kanadan) sortu zela, eta orain dela mende batzuk Mexikon barrena zabaldu zela. Beste teoria batzuen arabera, are zaharragoa da. Asian omen du jatorria, eta bertako biztanleak Amerika iparraldera iritsi zirenean Amerikan barrena zabaldu zuten. Kontuak kontu, Alejandro Contrerasek txiki-txikitatik entzun du nahuatl hizkuntza bere inguruan: «Gogoan dut nire aitona nekazaria zela, eta bere arrantxoan hainbat langile indigena zituela. Beraien artean ez zuten gazteleraz hitz egiten, eta horrek harritu egiten ninduen. Aitonari galdetu nion, eta nahualt izeneko hizkuntza hitz egiten zutela esan zidan. Bospasei urte izango nituen, eta geroztik hizkuntza honek berebiziko interesa piztu zidan». Urte batzuk geroago nahuatl ikasten hasi zen. «Ez zen batere erraza nahuatl ikastea. Mexikon apenas zegoen eskolarik eta Sonorara joan behar izan nuen ikastera, nire etxetik hiruzpalau ordutara. Jorge Munguia irakaslearekin ikasi nuen, hizkuntza honen alde lan ikaragarria egin duen irakasle batekin. Berarengatik izan ez balitz ez nuke nahuatl hizkuntza jakingo, eta ezin izango nituzke eskolak eman».

Orain dela 20 urte hasi zen eskolak ematen Guadalajarako Unibertsitate Publikoan. Geroztik, ehunka ikasle izan ditu: filologoak, abokatuak, bestelako irakasleak, igeltseroak, etxekoandreak… «Askotariko jendea etortzen da nahuatl hizkuntza ikastera. Beraietako batzuk hizkuntzaren zailtasunarekin izutu eta joan egiten dira, baina beste batzuk hizkuntza menperatu arte gelditzen dira. Pazientzia behar da». Gaur egun, 30 ikasle ditu Contrerasek eta hizkuntzaren etorkizunari begira baikor ageri da: «Beste hizkuntza indigenak ez bezala nahuatl hizkuntzak hiztun kopuru nahiko handia du, eta nik uste ez dela desagertuko. Guadalajarako Unibertsitate Publikoan eta Mexiko Hirian dauden beste zenbait unibertsitatetan nahuatl eskolak ematen dira, eta horrek hizkuntza bizirik mantentzen lagundu dezake. Hori bai, hizkuntzaren biziraupena hiztunen eskuetan dago, eta beraien erabilpenak baldintzatuko du nahuatl hizkuntzaren etorkizuna».

Mexikoko hizkuntza gehientsuenetan ahozko transmisioa izan da nagusi, nahiz eta badagoen salbuespen bat baino gehiago. Nahuatl eta huichol hizkuntzetan idatzizko transmisioa oso aspaldikoa da. Dena den, Miguel Leon Portillo izan zen, XX. mendean, nahuatl hizkuntzan egindako literaturari bultzada handia eman zion idazlea. «Sekulako lana egin zuen nahuatl hizkuntzaren defentsan, eta hizkuntza indigena honetan egindako literatura lau haizetara zabaldu zuen», azpimarratu digu Alejandro Contrerasek. Geroztik, hizkuntza indigenetan lan egiten duten idazle kopurua handitu egin da, eta Mexikoko gizartean gero eta oihartzun handiagoa dute. Abenduaren hasieran, Guadalajara hirian Nazioarteko Liburu Azoka izan zen (FIL), eta literatura indigenari buruzko jardunaldiak egin zituzten. Hizkuntza indigenetan aritzen diren idazleentzat oso ekitaldi garrantzitsua izan zen, urtero egiten den azoka honek ospe handia duelako. Mundu guztiko idazleak elkartzen dira, eta literatura alorreko azken liburuak aurkezteko plaza oso ezaguna da Latinoamerikan. Hizkuntza indigenen etorkizuna bermatzeko gisa horretako ekitaldi gehiago beharko dira etorkizunean.