Goi mailako dantza belaunaldien arteko jauzietan
Jean-Michel Guilcher britainiarra zen. Frantziako Estatuko mutur batetik bestera etorri zen Zuberoako dantzak ikertzeko, baina ordurako eginak zituen beste eskualde batzuetan hainbat azterketa. Lan egiteko maneran ere bakarra zen garai hartan. Filmatzea, besteak beste, ez baitzen ohikoa.
Guilcherrek ez zituen dantzak dantza hutsagatik ikertzen, etnografia lan bat burutzeko baizik. Baserritar kulturaz zeukan jakinmina; dantza, hortaz, komunitate baten kultur ariketa den heinean aztertzen zuen. Euskal Herriaz den bezainbatean, Barkoxen egin zituen, hain justu, lehenengo inkestak eta filmazioak. Pelikula hasi eta hantxe agertu ziren Barkoxeko, Iruriko, Sohütako... irudiak. Zuri beltzeko dantzariak, banaka edo taldeka, batzuetan kaletar jantzi arruntez beztiturik. Musikarik ez zen, eta horrek areagotu egiten zuen antzinatasun sentsazioa.
Berriz barruan, Etxekoparrek eta Queheillek hartu zuten hitza, jauzien urratsez mintzatzeko lehenik, points de principe direlakoez ondoren. Ondo bereizi behar baitira. Jauziak (Aitzina pika, Ostalersa, Muneinak, Zazpi jauziak...) beti borobilean ematen dira eta, Queheilleren esanetan, «erraiten ahal dugu Xiberuan gehienek ezagutzen dituztela; lehen ez zen dantza eskolarik, baina urratsak etxeetan ikasten ziren, eta festa guztietan dantzatzen».
Jauziok ez dira Zuberoan asmatu. Mendebaldeko Pirinioetan zehar barreiatuta daude, Baztandik Bigorreraino, baina badira aldeak. Urratsen izenak ez dira leku guztietan berdinak, dantzatzeko manerak ere ez. Zuberoak badu bere berezitasuna, eta Queheillek hitzez zein ekintzez azaldu zigun, zutitu eta dantza egiteko espartinak jantzi ondotik: «Zuberoan behar da urratsa ongi zerratu». Horri garrantzi handia ematen diete zuberotarrek. Lapurtarrek, baztandarrek edo behenafarrek ez bezala, besteak beste. Puntua ongi itxi ezean, «agian manex edo bearnes, baina dantzari ona segur ez», Etxekoparrek esan zuenez.
Badira aldeak Zuberoako eskualde batetik bestera ere. «Gorde beharreko aberastasuna», azpimarratu zuen Queheillek. Desberdintasunak, gainera, berdin ematen dira jauzietan zein points de principeetan. Puntu horiek dira, hain zuzen, maskaradako aitzindariek egiten dituzten urrats gaitzenak, ikusgarrienak. Barrikada, Lagabota, Godalet dantza... horiez osatuta daude. Mône Guilcherrek aipatu bezala, XIX. mendean zuberotar gazteek armadan ikasitako dantza urratsak dira, gero maskarada eta pastoraletara eramanak.
Hitz horietan lehenbizikoak barkoxtar bati buruzkoak izan ziren: Martin Hegobürü-Hegiaphal, 1868an sortutako dantzari bikaina, «armadatik igan den azkena». Hegobürük XX. mende hasierako dantzari asko trebatu zituen, besteak beste Pierre Üthürry handia. «Dudarik gabe, Hegobürü da Xiberoko dantza berriaren aita, Barkoxek eta Xiberuak egundaino ukan dituzten dantzari ederrenen trebatzailea».
«Hegobürürekin, nola ez aipa maskarada?», jarraitu zuen Bedaxagarrek. Gaur egun urtarriletik apirila edo maiatzera arteko igande gehienetan egiten da maskarada, baina lehen ez zen hala. Bedaxagarrek gogorarazi zuen urtatsez (urtarrilaren 1ean alegia) hasten zirela, maskarada emaileen herrian, eta inaute asteartez amaitzen, leku berean. Bitartean, auzo herrietan ziharduten. Atharratzek eta Maulek, berriz, Zuberoako maskarada guztiak hartzen zituzten, «lehenak lerdoz (ostegun gizena), eta bigarrenak igande gizenez, noiz eta dantzariak trebeen direlarik». Bedaxagarri gizon batek esan zion behin, bi gerlen artean (1930ean edo), bost maskarada izan zirela Atharratzen, «ber mementuan». Jakina, «orain baino haboro gazte bazen».
Antzinako kontuetan barna jarraitu zuen Bedaxagarrek, atsegin. Maskaradetako hainbat gertaeraren berri eman zuen, eta horietako bakoitza maskaradaren esanahira eta arimara hurbildu gintuen leiho bat izan zen. Eta azkenik, hausnarketa bat jaurti zuen, erabat gaurkoa: neskatilek salbatu dute maskarada? Goizean Mixel Etxekoparrek esan zuenez, «merezi luke aipatzea emazteen ekargia dantzan, beti izan baitira neskatilak. Agertzea edo ez agertzea, hori beste kontu bat da, baina haien ekargia beti izan da, bestela ez zen izango inauteririk».
Txerreroak, aitzindarietan lehenak, badu Europan kiderik Truffautek esan zuenez. Txerra darabil eskuan, eta hura astinduz sartzen da plazara, Barrikada dantzan. Alegiazko garbiketa hori beste zenbait lekutan ere ematen da, jakina. Ituren eta Zubietako zanpantzarrean, joaldunek txerra bana daramate eskuan. Beste toki batzuetan, erratz xume bat da garbitzeko erabiltzen den tresna. Hala da Gipuzkoan, Lantzen (Nafarroa) eta baita Europa ekialdeko hainbat herrialdetan ere, esaterako.
Zamalzainaren zaldiak ere baditu «lehengusuak», eta horren etsenplu asko erakutsi zituen Truffautek. Zaldiak dira Nafarroan, Espainian, Alemanian, Eslovenian, Polonian... Alabaina, irudiek argi erakutsi zuten deus gutxi direla Zuberoakoarekin alderatuta, bai tamainaz -salbuespenen bat izan ezik- bai edertasunez, eta are gutxiago dantzatzeko trebeziaz. Izan ere, berezitasun bat badu Zuberoako inauteriak: bera da ospakizunean goi mailako dantza txertatu duen bakarra.
Filmeko pasarte batek bereziki hunkitu zituen han bildutako asko: Alexis Picotchet eta Pierre Üthürry, artean 80na urte inguru zutela, dantza jauzi bat egiten ageri dira Barkoxen, 1972an. Biak hala biak XX. mendeko lehen erdiko dantzari handiak izan ziren. Haboro dena, Üthürry omen zen bere garaian onena, Marcel Bedaxagar zuberotar kazetari eta dantzari ohiak azaldu zigunez.
Baina, gaineratu dezagun, film osoa izan zen hunkigarria, besteak beste ikusleen artean zeudelako bertan agertzen ziren dantzarietako zenbait. Batek mikrofonoa hartu zuen proiekzioa bukatutakoan, esker oneko hitzak esateko. Arño Bordazaharre Etxahun zen, Pierre Bordazahar Etxahun Iruriren semea. Biak ikusi ahal izan genituen filmean: semea dantzan, aita txirulari.
Eta gero, Etxekopar eta Queheilleren hitzaldiaren aurretik, Barkoxeko aitzindarien dantzaldian, denboraren jauziak ikusteko aukera eduki genuen, dantzarienak ez ezik: zamalzaina, kantiniersa eta entseñaria, filmean ikusitako Üthürry handiaren arahaurrak ziren (birbilobak, manexentzat). Lau belaunaldiko jauzia minutu gutxian. Hiru aitzindari horien aitatxia ere -œthürryren semea eta dantzari ohia prefosta-, ikusleen artean zen.
Duela pare bat hamarkada, ez zuten hainbeste lagunek Bidasoaz bestaldeko txangoa egiten. Zuberotarren jarrera ere ez omen zen gaur bezain abegitsua. «Uste dut azken urteetan dantza taldeak, euskal kulturaren inguruan diren jendeak asmoz zabaldu direla«, dio Patrick Queheille Kanpok. «Zabaldu egin behar da, eta beste probintzietan zer egiten den ikusi, baina baita munduan egiten dena ere. Eskualde desberdinen kulturez gose gara nonbait». Era berean, untsa harturik da orain Hegoaldekoen bisita maskaradetara nahiz pastoraletara.
Bada zer hobetu, hala ere, Queheilleren ustez. «Agian Hegoaldeko jendeak, Xiberuko maskaradetara jiten delarik, ez du untsa ulertzen haren funtzioa. Baina hori guregatik da, zeren eta guk dugu behar esplikatu eta xehetasunak eman. Horri buruz badugu lan bat egiteko, funtzionamendua esplikatzeko xehe-xeheki Hegoaldeko laguner. Badugu zerbait egina, eta hor da Aitzindariak federazioa adibidez». Bitartean, Zuberoan gaizki hartuak izango dira Hegoaldekoen zenbait jarrera maskaradetan: «Ez dutelarik funtzionamendua ulertzen, so egiten dute eta argazki hartzen dute jokoak errespetatu gabe eta hola. Bada horren amiñi bat», dio Kanpok. Baina «barkatu» egiten ditu jarrera horiek, ez baitira asmo txarren ondorioa, jakintza ezarena baizik.
Santa Marta komunitateko (El Salvador) ADES Garapen Ekonomiko eta Sozialerako Elkarteko presidentea da Vidalina Morales. “Rol horretatik harago, ingurumen ekintzailea ere banaiz, giza eskubideen defendatzailea eta emakume baserritarra; hainbat urtez borrokan egon diren... [+]
Mundu osoko 70.000 gizonek baino gehiagok hartzen dute parte emakumeak nola drogatu eta bortxatu hitz egiteko txat-talde batean. Alemaniako ARD irrati publikoko bi kazetarik egin dute ikerketa urtebetez eta erakutsi dute kasu batzuetan biktimak bikotekideak, arrebak eta amak... [+]
HTX ROCK jaialdiaren azken-aurreko edizioa izanen da abenduaren 28an, eta Atarrabiako herrian ospatuko den azkenekoa, alegia.
Gabonetako Loteriaren datuak eman berri ditu Espainiako Gobernuaren menpeko Estatuko Loteriak eta Apustuak elkarteak. Horien arabera, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan batez beste 84,33 euro gastatu ditu herritar bakoitzak, eta nafarrek, berriz, 53,38 euro, EiTBn irakur daitekeenez... [+]
Herriko elkarte eta eragileek antolatzen dute Olentzero eta Mari Domingiren etorrera Irunen, sorreratik. Goizetik gauera jakin dute udalak hartu duela ekitaldiaren jabetza eta beraz, ekitaldiaren inguruko azken erabakiak haren gain geratu direla: “Udalari eskatzen diogu... [+]
Ez dut maite aterkia partekatzen ez dakien jendea. Ez dut maite azkarregi ibiltzen den jendea, ni ez naizenean; ez eta polikiegi ibiltzen dena ere (tira, horiek pixka bat bai, baina pixka bat bakarrik). Ez dut maite autobusean pasilloaren aldeko eserlekuan esertzen den jendea... [+]
Palestinarren genozidiorako Israelek erabiltzen duen arma nagusietako bat gosea da. Alde batetik, Gazara elikagaiak sartzeko debekuarekin, eta, bestetik, Palestinako elikadura-burujabetza ezabatuta.
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Laster urte guztian izango ditugu malko ilar goxoak (Pisum sativum). Oraindik, ordea, negua eta udaberria dira, ia erabat ilar freskoak jateko sasoia; udaberrian jango ditugun azken ilarrak ereiteko garaia orain hasten da. Eta oraintxe jango ditugu urria aldera erein zirenak.
Gero eta nekazaritzako test gune gehiago ditugu inguruan, hau da, nork bere proiektua martxan jarri aurretik nekazaritzan eta abeltzaintzan trebatzeko guneak. Nafarroako Zunbeltz espazioa eta Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko Trebatu dira horietako zenbait adibide, gurean... [+]
Pertsona nagusiekin edo aniztasun fisiko eta neuronalak dituzten pertsonekin lanean zaudenean, dugun gizartean gaitasunaren ideiak espezie bezala asko mugatzen gaituela ohartzen zara. Hau da, dugun sistemak gauzak modu espezifiko batean egiteagatik jartzen zaitu balioan, eta... [+]
Idatzi nahi nuen gabonetako argien alde, eta urteroko ohitura bilakatu aldarrikatzea, kaleak argitzen dituzten aro honetan, espazio publiko apain, alai eta gozagarri bat, klase ikuspegitik. Baina, noski, espazio publiko epelak ere bai, zenbait gazte liburutegietan liburuak... [+]
Barkatu hariztiak, artadiak, zumardiak, lertxundiak, lizardiak, haltzadiak, gaztainadiak, urkidiak, gorostidiak, sagastiak, pinudiak eta zuhaitzen elkarte guztiak, baina, gaur, pagadiak du hitzordua negu-mugako ospakizunak direla eta.
Errazagoa egiten zait negu-mugako... [+]