Gaur berrogei urte baino gehiago dituzten euskaldun asko gogoratuko dira Xabier Sanchez Erauskinez, baina gazteagoko askori ez zaie ezaguna egingo. Aldiz, Googlen erreparatu dut, eta bai, bilatzailea zutaz oroitzen da. Zure izenaz galdetu eta unibertsitateko aldizkari batean publikatutako hau ekarri dit estreina: «Estudiantes de periodismo. Del homo tipográfico al homo videns».

Duela gutxi arte Kazetaritza fakultatean irakasle izan naiz, Leioako unibertsitatean, Komunikazioa irakasten nuen. Artikulu horretan bildu nuen azken urteotako fenomeno nabarmen bat: belaunaldi askotan gure erreferentziak letra bidezkoak ziren, liburuetan oinarrituak, eta halako batean belaunaldi berriak sortu ziren ia erabat ikus-entzunezkoetan oinarrituak.

Artikulu hori nire irakasle urteetan egindako inkesten emaitza zen. Urtero lehen mailako ikasleei galdera berak egiten nizkien, beren perfila ezagutzeko inkesta bat, jakiteko zein neurritan ziren ikus-entzunezkoetan oinarrituak. Hau da: nola informatzen zara, egunkariaren bidez, etxean egunkaria erosten dute, eta abar luzea. Sei-zazpi urtez egin nituen inkestok. Internet urte horietan zabaldu zen.

Zein ondorio atera zenituen ikerketa horietatik?

Hasteko, unibertsitateak bere lana egokitu egin behar ziola ikasleek zekarten perfil ikus-entzunezko berri horri. Ez da teknologia kontua bakarrik, hori erraza da eta; ordenagailuak gero eta eskurago daude, gero eta merkeago, eta beste. Lehen web orri bat egitea zaila zen, eta gaur ia eginak eskaintzen dizkizute programa horiek. Baina horrez gain, ikasleen izaera berriari egokitu behar zaizkio unibertsitatearen edukiak. Mezuari garrantzia kenduko ote diogu ikus-entzunezko osagai berri eta gehiago sartuz? Garbi dago oinarria mezuan datzala.

«Homo videns» kontzeptua Giovanni Sartorik zabaldu zuen. Komunikazioaren soziologo eta teoriko honek izenburu hori daraman liburua kaleratu zuen ni irakasle hasi nintzen urteetan; berak zioen hori anti-kultura zela eta hortik ez zegoela zer eginik. Ni ez nago erabat ados ideia horiekin, eta esango nuke Sartorik berak ere probokatzeko esaten zituela horko gauza ikaragarri batzuk. Sartori ordenadoreaz baino gehiago telebistaz ari zen, telebista irentsiz hazitako gazte jendeaz.

Baina hori hala izan zitekeen duela hamar urte, baina gaur egun Internet daukagu eta honek oso bestelako ezaugarriak dauzka. Arazo ezberdinak planteatzen dizkigu. Ikuslea kasik analfabeto bihurtzen duen telebistaren pasibotasuna ez dauka Internetek, ez beti behintzat; aitzitik, eskoletan tresna hau erabiltzen irakasten da munduaren ezagutzan barneratzeko. Gainera, urte horietan egin nituen inkestetan hasi zen nabaritzen telebista kontsumoaren gainbehera.

Punto y Hora-n eta Egin-en kazetari zorrotz ezagutu zintugunok ez genuen zure irakasle lanen berri.

Niri berriz iruditzen zait nire komunikazio lanak burutzeko aukera ederra izan dela erretretan sartu aurreko azken urteak irakasle lanetan ematea. Zeren eta horrek eman dit bidea hedabideetako 30 urtetako nire ahaleginak birpentsatzeko. Pilatuta neukan kazetari esperientzia osoa berriro aztertu une horietan gertatzen ari ziren aldaketen erdian.

Google bilatzaileak zeharka egiten ditu zu Egin-en egon zineneko aipamenak: zu aipatzen zaitu Euskaldunon Egunkariaren itxierarekin lotuta. Alegia, ez bakarrik hau baino lehen Egin itxi zuela epaile espainiar batek, baizik eta gu arrestatu eta espetxera joan aurretik izan zela aspaldi beste kazetari bat urtebetez kartzelan egon zena adierazpen askatasun kontu batengatik.

Egin-en itxiera asteotan ari da berriro ateratzen, Madrilen 18/98 sumarioaren epaiketa egiten ari direlako. Europan gertatu den gauzarik larrienetako bat izan zen Egin ixtea; egunkari bat era prebentiboan egiteko aitzakiarekin zerratzea, alegia, batere frogarik gabe, orain ikusten den moduan. Jakina, hainbeste denboraren ondoren, epaileek, lotsakizun ez geratzeagatik, igoal esan beharko dute zerbait aurkitu zutela, baina hori beste kontu bat da.

Nirea ez dut esango kasu bat gehiago izan zela, zeren eta itxiera hori baino lehen iruditzen zait bi lagun egon ginela espetxean, Xavier Vinader katalana eta biok. Esan nahi dut, adierazpen askatasun kontu batekin zuzenki lotuta. Besterik izango zen ETAri laguntzea edo beste zerbait egotzi izan balidate...

... Horixe da «Egunkaria» auzian gaudenon kasua. Alde horretatik zurea are odoltsuagoa izan zen, zeren eta irudi batengatik eta editorial batengatik kondenatu eta espetxeratu zintuzten.

Zehazki, ni Espainiako erregeari iseka egiteaz salatu ninduten. Ni orduan Punto y Hora astekariko zuzendaria nintzen. Egun haietan -1981ean- Juan Carlos errege espainiarra Gernikara etorri zen eta bisita honekin bateratsu gertatu zen Adolfo Suarezek gobernuburu izateari uztea. Egoera oso konplikatua zen. Hain zen konplikatua, ezen eta handik laster eman baitzuen Tejerok kolpea. Editorial hura lehenagokoa izan zen, eta izenburutzat zeraman «Paseíllo y espantá». Paseilloa izan zen erregeak hemen egin zuena, eta «espantá» Adolfo Suarezen ihesa. Zezenketako hizkera erabiltzeak eman zidan aukera artikulua bukatzeko, esanez «paseíllo y espantá» horien aurrean, korridaren ikusleen artean, iritzi ezberdinak egon zirela, «división de opiniones» esaten zena: «Unos en su padre y otros en su madre». Hitz horiek izan daitezke egokiak ala ez, isekazkoak edo ez, nork eta nondik begiratzen duen, baina horrelakoak eta handiagoak publikatzen zituzten orduan El Papus aldizkariak eta beste batzuek.

Horregatik urtebeteko espetxe zigorra eskatzeak ez zuen zentzu handirik, baina are gutxiago zigor hori ezartzeak. Defentsak ondo erakutsi zuen nola erasotzen zieten Frantziako Le Canard Enchainé edo Britainia Handiko Puntch aldizkariek hango errege-erreginei edo lehendakariari, azaletan, etengabe. Hemen zergatik izan behar zuen erregeak tabu? Cambio 16 astekariak hilabete gutxi lehenago azalean atera zuen Juan Carlos Estatu Batuetan «claqué» dantzatzen, eta nire abokatuak argudiatu zuen ea toreatzailea ez ote zen dantzaria bezain ohoregarria. Hein batean katxondeoan hartu genuen, baina...

Gauza da kondenatu nindutela, urtebete espetxera. Ez nuen urtea osorik eman barruan. Azken hilabetean gauetan baino ez nintzen joaten Langraitzera. Espetxean sartu nindutenean nire burua preso politikotzat aldarrikatu nuen, eta eskatu nuen hango politikoen moduluan sartzea, eta azkenean eraman ninduten. Apirilean sartu ninduten, eta abuztuan preso politiko guztiak Herrera de la Manchara eraman zituzten; berriro geratu nintzen preso politiko bakar, nahiz eta bezperan, trasladoaren jakinarazpena egin zutenean, ni ere harantz eramango nindutela esan zidaten. Nire ondokoak eraman zituzten eta ni bakarrik utzi.

Garai hartan, artean gauetan espetxera joan beharra zenuenean esango nuke, ARGIArako elkarrizketa egin nizun. Oroitzen naiz, beste gauzen artean kontatu zenidala, zurekin egon zela ETAri laguntzeagatik preso zegoen bat, trenbidean makinista lan egina, parean pasatakoan lagunek tutua jotzen ziotela, eta berak hartatik ezagutzen zituela, trenaren makina eta gidaria.

Martin Garro zuen izena. Miranda de Ebrokoa zen eta bere burua euskal herritartzat zeukan. Ba omen zeukan mapa bat, ez dakit Monzonek edo nork oparitua, erakusten zuena Nafarroako Antso Handiaren lurraldea, Euskal Herrikotzat joaz Burgosko Bureba, eta abar. Orduan bazen Izquierda Mirandesa izeneko taldea, «Egin Egunean» ere azaltzen ziren, eta Izquierda Castellanarekin lotura bazuten. Horra beste kontu polit bat: Izquierda Mirandesaren Nuestra Castilla aldizkariaren zuzendaria izan nintzen, izenez behintzat. Gasteizko HBko batzuek ez zuten hori ondo hartu eta egurra eman zidaten horregatik artikulu batean, orduan Gasteizen egiten zen Norte Express-en edo Correo-n. Alegia, Sanchez Erauskin oso abertzale eta hau eta beste dela, baina begira gero nola ari den Nuestra Castilla-ren zuzendari. Erantzun nien niretzako ohore bat zela nire izena eta kazetari titulua lagatzea aldizkari horri, pena zela haiei tituluaz gain beste laguntzarik ezin eman ahal izatea, baina ohore bat zela Gaztelako nazionalismoari laguntzea.

Dena dela, epaileekin eta Madrilgo Gobernuarekin arazo gehiago izan zenituen gerora ere. Eta berriro espetxera joateko arriskuan egon zinen.

Egia da. Ordura arte Punto y Hora-n izan nituen arazoak Espainiako epaileekin. Ez asko, konparatzen baditut Egin-eko zuzendari Jose Felix Azurmendik eduki zituenekin; honek hamarka prozesu jasan zituen, baina ez zuten sekula kondenatu, katua bezala beti zutik erori eta onik ateratzen zen. Nik epaiketa gutxi izan nituen, hiru. Aurretik, horietako batean, Txiki y Otaegi liburuagatik urtebeterako kondena ezarria zidaten. Horregatik Punto y Hora-ko zuzendari izateagatik urtebeteko beste bat ezarri zidatenez, espetxera sartu ninduten.

Espetxetik ateratakoan, Punto y Hora astekaria utzi eta enpresa beraren barruan beste lan batean hasi nintzen, Egin egunkariko zuzendariorde. Nik gainera idatzi ere egiten nuen; besteren artean «Puntaren Puntan» egiten nuen eta J. Aviraneta ezizenez sinatzen nuen, Pío Barojaren pertsonaia konspiratzaile haren aitzakiaz. Sail horrekin izan nituen arazo batzuk, batzuk epaileek artxibatu egin zituztenak, baina bi prozesuk aurrera segitu zuten, eta bakoitzagatik espetxean urte bana eskatzen zidaten berriro.

Hori ikusita, bi aldiz joan zen Jose Bergamin idazle katoliko errepublikar espainiar handia epailearengana, eta esan zion bietan bera zela zutabetxo haien egilea, J. Aviraneta taldetxo baten ezizena zela eta berak idatzi zituela hain zuzen biak. Ni jadanik, kondenatuta eta espetxera noiz sartuko zain nengoenean egin zuen.

Zergatik egin zuen hori zure alde Jose Bergaminek?

Berarekin oso tratu ona nuen, egia esan. Baina gainera, berak bazekien nik espetxera joan behar nuela Espainiako erregeari iseka egin niolakoan, eta beretzako ohorerik handiena izango zen bera joatea zulora zergatik eta erregea iraintzeagatik, bera errepublikanoa izanik eta Juan Carlosi fobia berezia edukirik. Horretan bere anaia bikia banintz bezala bereganatu zuen nire kausa. Eta ni auzibidean ipini ninduten beste bi gaiak ere, osorik hartu zituen bere gain.

Zutabetxo haietako baten titulua zen «Los controles de la muerte». Aste haietan Bergarako senar-emazte batzuk hil zituzten Gasteiz bidean zihoazela kontrol batean, eta handik laster Garziandia izeneko harakin bat, Tolosakoa esango nuke. Zutabe gogorra idatzi nuen, baina ez zen gutxiagorako; Bergarako senar-emazteak gaizkiletzat erabili zituzten agintariek beren esplikazioetan. Hiltzea aski ez eta gainera haien izena lokaztu. Hori zela eta udal batzuek agiri bat plazaratu zuten, eta haiekin batera intelektual batzuek, tartean Jose Bergaminek.

Beste «Puntaren Punta»n aipatzen nituen polizia lapurrak, Madrilen droga kontu batengatik-edo atxilotu zituzten batzuei diru guztia ostu ziotelako. Gaia Cambio 16 eta abarretan ere publikatu zen. Adarra jotzeko moduan idatzi nuen poliziek lan ezberdin asko egin behar dituztela, elektrodoak jartzeko elektrizista lana tartean, eta hori gutxi balitz gainera, gaizki pagatuak direla, eta ulergarria zela sosak etxera eramatea. Honengatik ere joan zen Bergamin, bai baitzuen gogoa epaileei gauza pare bat esateko, baina aukerarik ez zioten eman. Galdetu ziotenean ea artikulu hura berak idatzia zen, berak erantzun zien, «baina nola ez da bada hori nirea izango, idatzi dudan onena da eta?».

Epaiketa, kondena eta bestelako buruhauste haietatik zein ondorio atera zenuen zuk orduan?

Nik frankismoaren garaiko justizia ezagutzen nuen, gauza absurdo bat, justiziarekin edo zuzentasunez jokatzearekin inondik parekatu ezin zitekeena. Gero, Francoren ondorengo Trantsizio famatu hartan aurreko epaile berek segitzen zuten, Tribunal de Orden Público hartakoek. Baina alukeriarik handiena da handik 30 urtera berdin jarraitzen dugula, hemen dagoen Justiziak ez du justiziarekin zerikusirik. Ikusten duzu adibidez asteotan nola gurutzatzen den politikarekin, normalizazio prozesuari oztopoak ipintzeko. Justiziaren iruditzat emakume bat ipintzen dute begiak banda batez estalirik, baina ez da halako ezer.

Langraitzen preso egon nintzenean niregan nagusi zen sentimendua injustiziarena zen, bidegabekeria batengatik nengoela ni han atxilo. Alde horretatik, niretzako Justizia «bluf» bat da.

Eta ezagutu dituzun epaile haragizkoak zer iruditzen zaizkizu?

Beste «bluf» bat. Legeak beti agintea daukanak egin ditu. Esaten dute legerik ezean oihaneko legea legokeela, indartsuenak egingo lukeela nahi duena, eta hori esatea absurdoa da, hau da oihaneko legea, legeokin ikusten duguna. Hemen indartsuena da nagusi eta gutxiengoa kaka zaharra da. Epaileak gizakiak dira, aita eta ama banaren semeak, beren sentsibilitatea daukate, eta gainera, askotan, hain zuzen berez dakarten joera hori dela medio jarri dituzte postu horietan... Gauza horiekin guztiekin are gehiago okertzen dute berez okerra den Justizia. Nire lagun abokatuei esaten diet: nik ez dut sinesten Justizian, ezin dut sinestu. Ulertzen dut lege batzuk egon behar dutela, baina legeak ez datoz zerutik, eta epaileak ez dira aingeruak, batzuetan kabroi galantak dira, zu edo ni izan gaitezkeen bezala. Frankismoak Justizia gorrotatzen irakatsi zidan, Trantsizioak ez zituen gauzak hobetu eta espetxean pasarazi zidaten denborak Justiziarekin erresuminduta utzi nau. Ez dut sinesten justizian eta nire bizitzan ahal dudan bitartean salatuko dut.

Politikan ere ibili zara, Xabier. Zure bizitzaren pasarte gehiagoren bila dabilenak Googlen aurkituko du zu Herri Batasunaren lehenengo Mahai Nazionalean erakusten zaituen agiri bat.

Bergaran Telesforo Monzon buru zuela aurkeztu zen lehenbiziko Mahai Nazional hartan egon nintzen, beste bi pertsonarekin batera Araba ordezkatzen. Bi urtez egon nintzen HBko egitura horretan, bilkura guztietan parte hartu eta lan eginez. Kazetaritzako konpromisoetatik aske nengoen urte horietan. Bi urte horien ondoren utzi egin nuen, zeren eta berriro Egin-en enpresan hasi eta etengabe Hernanin nengoenez, Arabaren ordezkari lanak ondo egin ezin nituelako.

Zein sentimendu pizten zaizkizu orduko Herri Batasunaz eta zuen lanaz oroitzean?

Egoera berezi batean sortu zen. Oso garbi ez zegoen nora joko genuen ere. Herri Batasunan ezkerrik ezkerrekoena zegoen, LAIA, hori batetik, beste aldetik hor zegoen Monzon, bere kristautasuna eta abar ezkutatzen ez zituena. Baziren alderdiak ezkontzen errazak ez zirenak, HASI, ESB, LAIA, ANV. Eta baziren independienteak ere, bakoitza bere ama eta aitarena. Abertzaletasuna zen gure ezaugarri bat eta ezkerrekoak izatea zen bestea, batzuek gehiago jotzen zuten batera bestera baino. Independienteen artean hor zegoen Jose Angel Iribar, artean Athleticeko atezaina zena, han zeuden Jokin Gorostidi, Jon Idigoras, Patxi Zabaleta... Arabatik independiente gisa geunden Javier Añua, Javier Palacios eta hirurok. Urrestarazu zegoen LAIAtik, Aldekoa ESBtik, Ziloaga HASItik, eta abar.

Ekintza sona handikoak egin genituen garai hartan. Diputazioetan itxialdiak egin genituen, eta indarrez atera gintuzten, lehendabizi Bizkaiko Diputaziotik, gero Donostiako udaletxean sartu ginen eta handik ere kanporatu egin gintuzten, eta handik Gasteizkora jo genuen, Iruñekoa ordurako itxita zeukaten. Arrastaka atera gintuzten Diputaziotik. Komisaldegian egon ginen arrestatuta bi egunez. Denok elkarrekin egotea eskatu genuen, eta han egin genuen lo koltxonetetan. Kanpoan manifestaldiak ziren. Soriako espetxera ere joan ginen, orduan euskal preso asko Sorian pilatu zituzten eta.

Eta lehen aipatu dituzun joera horien artean, zu zeinetan aurkitzen zinen erosoen?

Ni monzondarra nintzen. Telesforo Monzonek 1936ko gerrako mezua zekarren, eta aldi berean lubakian segitzen zuen. Egia esan, ideologiaz ni ez nintzen berez erabat ezkontzen jokabide horrekin, nire ibilbidean gehiago jo bainuen ezkerretik abertzaletasunetik baino. Oso abertzale ere banintzen arren, ezkertiartasuna zen niregan nagusi. Madrilen egon nintzenean oposizioko jende ezberdinekin ibili nintzen, baina oso eroso sentitzen nintzen ORTko, EMCko, PTEko eta horrelako taldeetako jendeekin. Aldi berean, Euskal Herriko mugimenduarekin oso lotuta ari ginen.

Azkeneko salbuespen egoeran, esate baterako, 1975ean, Noticias del Pais Vasco egiten genuen. Buletin hau funtsean Zornotza aldeko jendeak egiten zuen, horretan ari ziren Juan Mari Arregi -ARGIAn Daniel Udalaitz sinatzen duena- Berrio izeneko bat eta abar, baina Goardia Zibileko Hidalgo kapitain famatuak oso hurbiletik kontrolatzen zituen. Horregatik, Zornotzakoek Euskal Herri osotik informazioa biltzen zuten -ezkutuka, telefono publikoak erabiliz...- eta gero guri pasatzen ziguten. Guk multikopiatan buletina egin eta han zabaltzen genuen, berriro albisteak honantz etortzeko.

Helduko diogu horri geroago. Baina esan zerbait Telesforo Monzoni buruz...

Monzon niretzako Euskal Herriaren borrokaren historia zen. Pertsonalitate bat zen, bazuen izaera aristokratiko bat eta aldi berean sekulako xumetasuna, halako «aura» bat zeukan. Zurekin partikatu zezakeen zuk gutxien espero zenuena. HBren lehenbiziko kanpainan ibili nintzen, eta egokitu zitzaidan Monzonekin joan beharra mitinetara, bideko orduak, eta beste. Zeukan izaera aristokratiko harekin aldi berean edonon eta zegoena jango zuen, egokitzeko gai zen. Batzuetan harritu egiten zintuen.

Bergaminek kontatzen zuen nola gerra garaian, Espainiako Parlamentua Katalunian bildu zenean, Bartzelona frankisten atzaparretan erortzear zegoela, Monzon mintzatu zen. Madrilgo Gobernua ere Bartzelonan zegoen, eta Negrinen Gobernuan ministro zen Zugazagoiti ministroak galdetu omen zuen: «¨Quién es este vasco que habla castellano mejor que nosotros?». Antzinako parlamentarien oratoria zeukan, eta gainera poeta zen.

Gainerakoan, orduan Herri Batasunan zeudenetatik zein talde politikorengandik sentitzen zinen hurbilago?

Beharbada ideologiaz HASIrengandik sentituko nintzen hurbilago, ideologiaz diot, zeren eta ez nintzen sekula haien artean ibili, nahiz eta tartean lagunak izan; Txomin Ziloagarekin esate baterako ondo konpontzen nintzen. Patxi Zabaletarekin ere bai. Aldi berean, izango ziren ni Euskadiko Ezkerratik hurbil ikusten nindutenak ere, ni Iñaki Mujika Arregi «Ezkerra»ren laguna izana bainintzen: Mugalde argitaletxearekin publikatu nituen Cuerpos Represivos, Disolución, Txiki y Otaegi, Que se vayan eta Que se vayan ya. Izan zen beste aldizkari bat Euskadi Sioux izenekoa, eta hori martxan jartzeko Euskadi Circus eratu zuten; haren paperetan ere ni nintzen zuzendaria, nire izenean erregistratu zen, orduko 300.000 pezeta pagatuta.

Ez dakit gogo handirik izango duzun geroztik Herri Batasunak eraman duen bideaz eta gaur denaz hitz egiteko.
HB hura oso ezberdina zen gaur izan daitekeenetik, baina orduko egoerak ere ez zeukan zerikusirik batere gaurkoarekin. Orduan posible zen koalizio baten biltzea batetik jende bat... ez dizut esango eskuindarra baina bai zentrista, eta bestetik ezker muturrekoa. Hori orduan posible zen. HB plazaratu zen hauteskunde munizipaletan eta paradoxa batekin agertu zen: herri askotan HBko ordezkaririk ez zela, HBk bere lekua beste jende bati utzi zion. Nik Gasteizkoa konta diezazuket, lekuko izan nintzelako.

Gasteizen egin nahi genuen ezkerreko koalizio zabal bat, HB baino gehiago hartuko zuena. Tartean Euskadiko Ezkerrakoak ere nahi genituen, Gasteizen elkarrekin aurkezteko haiek, gu, auzo elkarteak, jubilatuen elkarteak... Baina gainera, lehenbiziko postuak hauei utzi genizkien, elkarteei. Antzeko egoerak beste herri askotan gertatu ziren. Egia da orduan indar politiko bakoitzak ez zekiela zein indar zeukan bototan, eta gaur egun, hainbeste urteren ondoren, ez litzateke bideragarria. Bazeukan akrata kutsu bat, nik ere badaukat akratatik zerbait, eta hor eroso aurkitzen nintzen. Auzo elkarteak, ekologista taldeak eta beste, arraina uretan bezala aurkitzen ziren giro hartan. Gaur gauzak ez dira horrela.

Geroztik Elkarriren agirien sinatzaile ikusi zaitugu, Herria 2000 Eliza-n kolaboratzen duzu «sinesgabea» zarela aitortuz... Xabier Sanchez Erauskinek non ikusten du, zein alderdi edo mugimendu politikotan, bere burua hobekien islatua?
Orain ere nire burua ez dut ikusten erabat inon ordezkatua. Beharbada hurbilen Aralarrekiko sentitzen naiz.

Zer ikusten diozu Aralarri?

Iruditzen zait nolabait biltzen dituela garai batean batzuek ezkerraz genituen tesiak, bere nabardurekin noski, eta beste aldetik bere abertzaletasuna ezin da dudan jarri. Aralarren irudiaren gain zama bat zera da, bere aurretik Euskadiko Ezkerrak egin zuen operazioa; alegia, batzuek diotela, «hauek izango dira EEren bigarren edizioa». Baina aurrekari hori alde batera utzita, nire burua Aralarretik hurbil ikusten dut. Bere areriorik gogorrenek ere aitortu behar diote ezker abertzalea dela. Ez naiz Aralar itsu-itsuan defendatzen ari, ez naiz militantea, baina ideologi parekotasunak nabarmenak dira. Ezkerreko izatearen ezaugarri garbiak ditu, eta abertzale izatekoak ere bai.

Baina gainera, Aralarrek jarrera garbia dauka bortizkeriari buruz. Ni sartuta egon naiz HBn eta badakit han onartzen genuela bortizkeria herri honen historiaren osagai moduan, eta orain nola nago hurbilago Aralarretik Batasunatik baino? Aralarrek argi egiten duelako apustu prozesu honi irtenbide politikoak ematearen alde, eta ez irtenbide armatuen alde. Borroka armatuak frankismoaren garaian eta Trantsizioan begi-bistako arrazoiak zituen. Frankismoan zilegi zela inork ez du eztabaidatzen. Gero etorri zen Trantsizioa eta batzuek, Bergaminek tartean, zioten frankismoaren jarraipena zela, ez bakarrik formetan, edukietan eta agintarietan ere kontinuitatea zegoen. Trantsizioa erabateko kontrolpean egin zuten agintari frankistek, autonomien garapenekin ikusi zen moduan.

ETAren borroka iruditzen zait garai batean onargarria zela, baina gaur ikusten dut beste gauzen artean alferrikakoa dela eta kaltegarria gainera. Badakit ni neu parte izan naizela ETAren justifikazioaren partaide. Aitortzen dut gainera, gizakia naizen aldetik kontraesan handiak izan ditudala. Beti egon naiz heriotz zigorraren kontra, Txiki eta Otaegiren kasuan pankartak egiten nituen heriotz zigorraren aurka, eta ohartzen naiz funtsean denbora luzez heriotz zigorraren alde egon naizela. Eta gainera heriotz zigor are indiskriminatuago baten alde, zeren eta zigor hau ezartzen zen soilik uniforme bat eramateagatik.

Arazo korapilotsua da. Egia da frankismoak dena pozoitu zuela, eta Euskal Herriko arazoa konplikatua dela. Nire abiapuntua abertzaletasunean dago, Euskadi da nire herria. Baina horrekin batera, beharbada urteekin, nire pentsamendua humanistagoa egingo zen, gizakiari garrantzia handiagoa ematen diot. Eta ez dakit bandera batek merezi ote duen gizaki baten bizia... ez dakit, baina nire buruari galdetzen diot.

Nork esan behar zizun, Xabier, apaiz zinenean, denborarekin saltsa horietan nahastuta ibili behar zenuela...

Bueno, garai bakoitzean egin dut orduan egin behar nuela irizten nuena. Apaiz joan nintzen mutikotan hamabi urterekin, eta burugogorkeriaz sartu nintzen, etxean ez zidaten-eta utzi nahi. Txikitatik oso laguna nuenak erabaki zuen Kantabriako Comillasera joatea, eta ni berekin joan nintzen harantz, Gasteizko seminariora joateko partez. Han egin nituen apaiz ikasketa guztiak. Tartean, seminariotik ateratzea erabakita neukanean, istripu oso larria izan nuen tentsio handiko kable batekin, urtebetez egon nintzen gaixorik. Aitari agindu nion, 17 urte neuzkan, Alaveseko jubeniletan jokatuko nuela futbolean, baina istripuak erabat hondatu ninduen, erabat erreta geratu nintzen, begi bateko bista galduta. Seminariora itzulita, teologian eta filosofian lizentziatu nintzen.

Ordurako, 1959az ari naiz, Comillas, Gasteiz eta Derioko seminarioetan hasi ziren akademia obreroak antolatzen, JOC (Gazteria Obrero Kristaua, gaztelaniazko siglatan) eta helduentzako HOC-ekin zerikusia zutenak. Comillasera ekarri ziguten Cardijn kalonjea, JOCen sortzailea. Beranduago JARC azaldu zen (Gazteria Nekazari Katolikoa, gaztelerazko sigletan), eta hartan zebilen esate baterako Balentxi, orain dela gutxi hil den Jose Manuel Balenziaga apaiza. Setien, Alberdi eta abarrek eman zituzten ikastaroak garai hartan, gai sozialez.

Comillasen, langile akademiarekin bateratsu, Xabier Eskisabelek -Busturiako marinel baten semea bera- itsas akademia abiarazi zuen. Haren eskutik barneratu nintzen ni itsas kontuetan oso gazterik. Vigoko portuan Eskisabel kapilau zen eta nik han udetan lan egiten nuen. Batez ere asistentzi lana zen eta marinelei laguntzekoa, baina niri erakargarriagoa zitzaidan frantsesek egiten zuten lana, Parisko auzoetako apaiz obreroen ildoan. Izan ere, hauen parekoak ziren bakailao arrantzara zihoazen baporeetan ontziratutako lehenbiziko apaiz frantziskotar bretoiak. Bretainian ibili nintzen, beraz, nola funtzionatzen zuten ikusten.

Eta ondoren, bakailaotara zihoan ontzi batean sartu eta itsasora, noski...

Monte Artadi zuen izena baporeak. Pasaian ontziratu eta La Rochelleko La Palissera jo genuen gasolioa kargatzera. Eta handik, Ternuarantz. Kapitainak bazekien ni apaiza nintzela baina eskatu nion mesedez egun batzuetan gordetzeko anonimatua, esateko ikaslea nintzela, edo ikerketa batean ari nintzela, edo edozer. Ez nuen apaiz bezala aurkeztu nahi hasieratik beste langileen aurrean. Gainera, galegoak oso superstiziosoak dira. Total, lauzpabost egunen buruan aitortu nien besteei apaiza nintzela. Tarte horretan denetaz mintzatu ginen, emakumeez eta nahi den guztiaz. Batek esan zidan: «Zergatik izan zara hain kabroia eta ez diguzu hasieratik esan?». Nik erantzun nion: «Hasieratik esan banu, ez genuen izango gaur elkarrekin daukagun konfiantza. Orain badakizue nor naizen, zeren eta gezurrik ez dizuet kontatu, eta nik ere badakit zuek nortzuk zareten».

Konta iezaguzu nolakoa zen orduko Saint Pierre.

Nik itsasoan entzundako kontuak nekizkien eta bazirudien Far Westera nindoala. Arrantzaleek baporea janariz eta gasolioz kargatzera sartzen zireneko irudiak zeuzkaten. Gero iristen zinen bertara eta ohartzen zinen 5.000 biztanleko herri txiki bat zela, denek ezagutzen zuten elkar, dozena erdi bat taberna, horixe besterik ez zen. Baina espainiarrak eta galegoak joaten ziren Saint Johnseko portuarekin alderatu behar zen, han marinelak beti polizia kanadarraren beldurrez zebiltzan, eta Saint Pierren berriz Pasaian zeundela zirudien.

Zazpi urte egin nituen han, 1970 arte. Han apaiz lanez gain, arrantzaleen klubaz arduratzen nintzen. Horretaz gain, denetik egiten nuen, klinikan itzultzaile, erosketan lagundu, kluba eraman, eta beste. Tabernan ere esku bat botatzen nuen, nahiz eta ikaragarri txarra nintzen zerbitzatzen, kafea beti isurtzen nuen... Denetik egin behar zen. Baita idazten ez zekien arrantzaleren bati emaztearentzako gutuna idatzi ere.

Entzunda daukat Saint Pierreko irrati batean aritzen zinela arrantzaleentzako.

Astean hiru egunetan ordu erdi inguru uzten zidaten. Astelehenetan kirolaz besterik ez nintzen aritzen, emaitzak eskaintzeko. Eta gauza asko asmatu egin behar nituen. Uhin motzeko irratiz entzuten nituen kiroletako emaitzak, baina gero partidetan pasatzen zenaren berri gehiago ez nuen, eta nola edo hala osatzen nituen.

Emaitzak asmatzen zenituela esan dit norbaitek.

Ez, ez, hori ezin nuen egin, beste gauzen artean eskifaietan kinielak egiten zituztelako. Behin asmatu nuen emaitza bat, denak neuzkan hura salbu, eta sekulakoa armatu zen Espainiako irratiz entzun zutelako batzuek emaitza eta beste batzuek asteleheneko nire emankizunean emaitza ezberdina. Izan zen urte bat Alaves oso gaizki ibili zena eta nik partidua kontatzen nuenean beti gertatzen zen halako jokalarik hiru aldiz jo zuela zutoinean, beste pare bat bider langetan eta horrela, baina marinelek bazekiten, «Ahora viene lo del Alavés, los postes del Alavés», beti galdu egiten baitzuen.

Holakoak gehiago egin nituen, baina ez dira kontatzekoak. Begira, orduan Bartzelonak fitxatu zuen hemengo bat oso ona, Garai, sekulako fitxaketa, eta nik harremana banuen berekin, klubean bageneukan berak bidali zigun argazki handi bat. Gertatu zen sekulako lesioa izan zuela, tibia eta peronea hautsi, eta denbora luzez ez zuen jokatu. Arrantzale askok bazekiten, Espainiako irratiak entzuten zituzten, nik baino tresna hobeak zeuzkaten eta, eta nik bitartean han segitzen nuen Garaik igandero egindako jokaldiak kontatzen. Pentsa ze nolako barreak egiten zituzten, Garai batetik eta Alavesen posteak bestetik.

Han dozena erdi urte egin zenituen.

Ni arrantzaleen aldean pribilegiatua nintzen. Bizi baldintzak oso gogorrak ziren, janariari dagokionez bezala lan egiteko moduan. Destajoan egiten zen lana, arrana azaltzen bazen, behar ziren ordu guztietan. Zenbait armadorek eta patroik gainera Eguberrietan ere han geratzea nahi zuen. Nik aldiz irratia nuen, denekin hitz egin nezakeen. Argitalpen bat ere ateratzen nuen, «ciclostil» edo «vietnamita» haietako batean, Platuxa izena zeramana. Bakailaoa arrantzatzean tartean harrapatzen zen platuxa harrika botatzen zen, eta izen horrekin esaten genuen: nahi baduzu irakurri ondoren bota ezazu orri hau zakarretara, baina irakur ezazu estreina. Aldizkari hartan albisteak ematen nituen, eta hura Frantziako lurretan ateratzen zenez, hemen esan ziren albiste asko aipatu zitezkeen. Gainera aipatzen zen nor zegoen gaixo, nor zegoen enbarkatzeko zain, klubeko albisteak, Pasaiako berriak... Editorial bat ere egiten nuen, genituen helburuak aipatuz.

Eta Ternuatik Madrilera.

Saint Pierren azken aldera banituen nire problemak. Armadore batzuekin ondo moldatzen nintzen baina beste batzuek ez ninduten ikusi nahi ere. Gainera urtero harantz joateko baporea hartu behar nuenez, Itsas Komandantziak ere hasi zitzaizkidan oztopoak jartzen. Azkenerako, Espainiar Estatuko portu bakar batean ez nuen lortzen ontziratzeko baimenik, ez Pasaian, ez Ferrolen, ez Vigon eta ez A Coruñan.

Nork ez zizun itsasoratzen uzten, armadoreek ala militarrek?

Militarrek. Soldaduska egin gabe nengoenez, Itsas Ministerioaren baimena behar nuen ontziratzeko. Halako batean, etxeratu nintzen batean, Madrildik deitu zidaten. Han almirante bat neukan zain, eta beste apaiz batekin azaldu nintzen. Almiranteak oso ganoragabe jokatu zuen elkarrizketa hartan, mahai gainera tontakeriak atereaz, zeren eta niri oinak gelditu nahi bazizkidaten, bazeukaten adibidez Platuxa-n argitaratutako zenbait testu hartzea. Baina almirantea hasi zitzaidan irratiko emankizunetan armadoreen kontra mintzatzen nintzela.

Hala ere aditzera eman zidan poliziak askoz gauza larriagoak bazeuzkala nire kontra. Nik arrantzaleak lan gatazkatara xaxatzen nituela, nazionalismo euskotar eta gailegoa bultzatzen nuela... Poliziaren agirietan azaldu zen hori guztia, askoz beranduago, Txiki eta Otaegiren liburua zela eta egin zidaten epaiketan.

Azkenean hemen geratu nintzen. Hartu nuen Donostian argitaratzen genuen Stella Maris aldizkaria eta Madrilera eraman nuen, itsasoko langile guztientzat izateko asmotan. Izenburu handian «Stella Maris» zeraman eta azpian txikiagoan «Hombres del Mar». Azkenean izen hau nagusitu zen, eta eduki sozialez beteta zegoen. Madrilgo beste aldizkariekin erabat homologatua egon zen, eta Sindicato Libre de la Marina Mercante (SLMM) elkartearen aldizkari izaten bukatu zuen. Tarte horretan, Filosofia eta Letrak ikasten ari nintzen, eta hura bukatu eta konbalidazioak aprobetxatuz Kazetaritza bukatu eta titulua atera nuen, era librean ikasita.

Madrilen, itsasoko aldizkari horretaz gain -bihilabetekaria zen- kazetaritzako beste hainbat gauzatan aritu nintzen, Posible aldizkarian, Directísimo-n eta abar. Horrek bizitzeko adina ematen zidan. Franco hildakoan, esan dugun sindikatu hori legeztatu zen eta bere aldizkaria ateratzen hasi zen, bide batez Hombres del Mar edo Stella Maris bukatuz. Hori eta «Egin»en sorrera bateratsu gertatu ziren. Tartean, nire arazoak izan nituen Madrilen. Francoren azken urtea gogorra izan zen niretzako, poliziarekin gorabeherak nituen. Eta gero amnistia iritsi zenean, Madrilen zeuden ikasle euskaldunekin plataforma bat antolatu genuen, Carabancheleko espetxetik ateratzen zirenei laguntzeko: askotan propio gauerdiz uzten zituzten kalean, garai hartan inguru haiek zelai zabalak ziren, eta beldur ginen Guerrilleros de Cristo Rey edo beste faxistaren batzuek erasoko ote zieten. Horregatik antolatu genuen han halako azpiegitura, irteten zirenei lehenengo ostatua emateko.

Urte horietan liburu batzuk plazaratu zenituen, errepresioaren inguruan...

Cuerpos Represivos, Disolución egin nuen Egin-en hasi aurretik, Mugalde argitaletxeak plazaratu zuen. Artean gauza oso beltza zegoen, eta gogoan dut nola pasa nuen idatzia mugan barrena. Hemen liburua ezkutuan banatu zuen. Niri liburutan ordaindu zidaten, eta Gasteizen saldu zen ziento erdia nik eramandakoa izan zen. Esan zidatenez, liburuak batzuk kotxetan eta beste batzuk menditik mandoz pasa omen zituzten.

Txiki-Otaegi, Que se vayan eta Que se vayan ya 1978ko udan idatzi nituen. Egin 1977ko irailean kaleratu zen eta hurrengo urteko udaberrian hondoa jota zegoen, ikusten zen gaizki egituratuta zegoela eta hasieran pentsatu zenaren erdia ere ez zela saltzen. Zuzendaritzan erabaki zen langileak kanporatu behar zirela. Hasteko, borondatez joan nahi zutenak, baina bestela, derrigorrez bidali behar ziren guztiak. Horregatik eta egunkariaren martxarekin ados ez zegoelako Mariano Ferrer zuzendaria joan egin zen. Juan Ramon Martinez jarri zuten zuzendari, baina hau bideko istripu batean hil zen. Tarte horretan esan zidaten Gasteizko ekipoaren erdia kalera bidali behar nuela, eta nik esan nien hori beste norbaitek egin beharko zuela, ni joan egin nintzen.

Liburu horiek -eta idatzi zenituen gehiago- gaur ikusita, zein oroimen datorkizu burura?

Liburu klandestino haiez dudan oroimena da gizartea zerbitzatzen ari nintzela. Aipatu ditugun horiek eta Ruedo Ibericok publikatu zuen Gasteizko langileen hilketa eta ondoko egunak kontatzen dituena, gauza bera. Gasteizen bildutako grabazio, agiri eta abarrak bildu genituen. Hor agertzen zen Gasteizen autonomoek -Naves, Olabarria eta abar buru zituztela- egindako borrokak. Sindikatuen aurrez aurre zeuden, hola zen, eta Gasteizkoa funtsean herri mugimendua izan zela argudiatzen zuten, sindikatuen protagonismoa gero etorri zela. Hori zioten haiek eta ni ere haiengandik hurbil nengoen. Ruedo Iberico argitaletxe anarkista zen, eta ni tartean ibili nintzen bitartekari.

Horietan bezala aurretik publikatu genuen Euskadi, último Estado de Excepción-en, zerbitzu zentzua ematen nion nire lanari, ni egile baino gehiago talde lana bildu eta koordinatzen zuena nintzen. Horregatik sinatzen nituen aipatu ditudan ezizen horiek, gehienetan nire izena Javierren «J.» daramatenak. Salbuespen egoera baten aurrean, munduak jakin dezala zer pasatu den. Langileen hilketa kriminal baten aurrean, zabaldu dadila zer gertatu den, hitz guztiekin, deus ezkutatu gabe, zentsurarik gabe. Trantsizioaren lehen urte haietan zentsura zegoen, horren froga zen liburuak bahitzen zirela, eta gure lana zen jendeari begiak zabaltzea.

Txiki-Otaegi liburua utzi dugu garai horretatik.

Horretan koordinatu baino gehiago egin nuen, hori nireagoa da. Batera eta bestera mugitu, lekukotasunak bildu eta idatzi. Txikiren amarekin hitz egin, anai-arrebekin, Zarauzko bere koadrilakoekin, berarekin egon ziren militanteekin... Haren bizitza berrosatu eta une hartako testuinguruan kokatzea izan zen nire lana. Gauza bera Bartzelonan ezagutu zutenekin, Marc Palmes abokatuarekin, Cerdanyolan afusilatu zuten parajearen eta artean balen arrastoak zituen zuhaitzari argazkiak atera...

Gauza bera Otaegirekin. Bere ama Maria ezagutu nuen, bere familiartekoak, koadrilako lagunak, Bandres eta Castells abokatuak... Mujika Arregi egoskortuta zegoen liburuak haien fusilaketaren urteurrenerako atera behar zuela eta azkenean lortu genuen ateratzea, 1978ko irailean.

Liburuaren tituluan, fusilatutako bi gazteen izenen azpian, «El viento y las raíces» irakur daiteke.

Horrek izan behar zuen benetako titulua. Niretzako Txikiren irudia haizearekin lotuta zegoen. Kanpotik etorria, haizearen indarra zekarrena, mutikotatik saltsa guztietan sartuta zegoena. Mendigoizalea, beroa, erakunde armatu bateko militante diziplinatua. Berak daraman haize-kolpea erakundean mugatzen du. Ia hasteko denborarik gabe erori zen. Otaegi justu beste aldea da: Otaegi herria da. Nuarben jaiotako mutil jatorra, Txikik adinako kontzientzia politikorik gabea, ETAn garapen naturalez sartuko dena, herritar arrunt moduan, esatera nindoan ia ohartu gabe sartu zela... Bere izaeran baitago, bere sustraietan. Herriko gizon bat, konplikaziorik gabea, txirrindularitzaren zalea, futbolean jokatzen duena, kartetan jokatzen duena, juergazalea. Herriko mutil jator bat, baina oro garbi duena berak ere zerbaitetan lagundu behar duela. Kolaboratu egin zuen baina ezer gehiago ez, hau ez zen pistolarekin ibili Txiki bezala. Bi pertsona elkarri kontrajarriak dira eta aldi berean osagarriak, etorkina eta erroak. Frankismoan geunden, bortizkeriaren erdian, ez zen gaurko egoera... Horregatik da hain zaila Txiki eta Otaegi esplikatzea garai haiek ezagutu ez zituen bati. Seguru nago ETAko gaurko militanteei esplikatzea ere oso zaila dela, eta are zailago kale borrokan ari diren gazteei.

Ezin dut ulertu kale borrokaren zentzua. Gogoan dut 1980ko hamarkadan ETAk zer kritika egin zituen mutiko batzuk beren aldetik hasi zirenean. Portugaleten PSEren Herriko Etxea kiskali zuten eta bi pertsona hil ziren, eta ETAk garai hartan oso argi utzi zuen kale borroka haren alde ez zegoela. Antza denez, orain zentzua eduki behar du... Konprenitzen dut jendeak, neska-mutikoek, eztanda egitea bereziki injustuak diren egoera batzuen aurrean, baina behar bada ezker abertzaleak kapaz izan beharko luke gai honetaz politikoki eztabaidatzeko, eta ez utzi aktibismo baten eskuetan soilik. Zeren eta aktibismo hau batzuetan eskuzabaltasunez betea da, baina beste batzuetan iskanbila maite duten batzuen desaogoa baizik ez da.

Zure beste liburu bat, La cuenta de los pasos. Hor espetxeko zure bizipenak kontatu dituzu.

Espetxean nengoenean beste liburu bat ere plazaratu zuten, nire sinadurarekin: El delito de opinar. Horretan Punto y Hora-n plazaratutako artikulu sail bat bildu zuten, editorialak, sententziaren testua, eta abar. Horretan epilogoa Jose Bergaminek idatzi zuen, egin zidan bisitan oinarrituta. Marrazkiak Satur Idarreta hernaniarrak egin zituen; bera ere espetxean egon berria zen.

La cuenta de los pasos espetxean egindako halako eguneroko bat da, poesiaz osatua. Niretzako hori da nire libururik autentikoena, noski, barrutik ateratakoa da. Hor ageri dira pasatu ditudan une txarrak, eta abar. Madrilgo POSA argitaletxeak atera zidan. Blanco Chivitek bultza ninduen horretara. Blanco Chivite Txiki eta Otaegirekin egon zen heriotzera kondenatuta, eta FRAPP mugimenduko beste hiru kide ez bezala -hauek ere fusilatu egin baitzituzten- indultua lortu eta bizirik ateratzea lortu zuen.

Aurreko batean esan zenidan aita Araba Buru Batzarrekoa izan zela.

Hala da, bai. Preso egon zen. Gure aita albaitaria zen, Gasteizko albaitarien burua, eta espetxetik atera zenean ofizioan lan egitea debekatu zioten. Herri txiki batera joan ginen bizitzera, Ozaetara. Herri honek mendiz muga egiten du Oñati eta Araotzekin. Ni haurra nintzenean, artean bazen artzainen bat euskaraz mintzo zena. Aitak han gaztak egiten zituen, gaztak eta zorrotzarriak errekako harriekin. Ama 1940an hil zen. Bost anai-arreba ginen, ni bigarrena bost urterekin. Geroago aitari albaitari lana eman zioten berriro eta Ozaetako sendagilearen alabarekin ezkondu zen. Ozaetan, Placer Martinez de Lezea familiakoak abertzaleak ziren. Gerran gure amaren anaia bat fusilatu zuten Gasteizen, EAE-ANVkoa zena, eta Arabako Diputazioko kudeatzaile izana; Gernikan Lauaxetarekin batera harrapatu zuten, eta berarekin fusilatu zuten. Gure amaren beste anaia bat Eusko Gudarosteko komandantea zen eta Amurrioko frontean hil zuten. Bera izan zen Felix Placer apaiz ezagunaren aita. Beste anaia batek Estatu Batuetara exiliatu behar izan zuen, eta Columbiako unibertsitateko irakasle izan zen hil arte.

Beraz, zure haur denboran ikusi eta jasan zenituenekiko nolabaiteko kontu-argitzea ere izan dira bai tesia eta bai liburuak.

Garai beltzak izan ziren. Gure aitak ez zigun ezer kontatzen, guk ikusten genuen zer gertatzen zen baina aitak sekulako panikoa zeukan. Anekdota bat daukat memorian iltzatua. Mutikotan -izango nituen hamar urte- aitak ekarri ninduen San Mamesera partida bat ikustera eta Deustuko zubian gindoazela aurretik zetorren gizon bat ikusitakoan ohartu nintzen zerbait gertatzen zela: aitak gogor estutu zidan eskua. Aurretik zetorrena gelditu eta aitarekin hizketan hasi zen; eztabaidatzen hasi ziren. Beranduago aitak kontatuko zidan gizon hura Juan Ajuriagerra zela. Hau espetxetik atera berria izango zen, eta seguruenik aitari esango zion berekin kontatzen zuela, aitak erantzungo ziola bizi egin behar zuela... Ez dakit, elkarrizketa ez daukat gogoan baina aita zainetan zegoela bai, baina aitak ez zidan sekula kontatu.

Beste batean bai hartu zuen parte zerbaitetan. Gero kontatu zigunez, gizonen bat preso ekarri behar zuten Madrildik Donostiara, trenez, eta bidean lagunak ateratzen zitzaizkion kontraseinaren bat ematera, Atotxan zain zeuzkala edo ez dakit zer. Gure aita Gasteizko geltokian egon zen, eta beranduago esan zigun gauza oso ondo atera zela. Baina gainerakoan, aita ikaratuta bizi zen. Munduko Gerraren garaian Europako plano handi bat zeukan eta gauez ezkutuka irratiz entzuten zituen albisteak planoan marrazten zituen, nazien kontrako aliatuak aurrera nola zihoazen. Horrek ideia piztu zigun Javier Añuari eta bioi: guk orduan hamar urte inguru izango genituen, eta gauetan aitak irratia zeukan koartoan sartu, gure gainetik manta bat ipini eta Radio Euskadi entzuten egoten ginen, ezkutuan.

Urte haietako eliza katolikoaren gorabeherez egin zenuen tesia eta pare bat liburu dauzkazu publikatuta, El nudo corredizo eta Por Dios hacia el imperio.

Haur denboran nabarmen bizi izan nuen elizaren jokabidea, frankisten politikari estalki erlijiozkoa ipintzen baitzion. Nik tesian defenditzen dudan ideia, eztabaidagarria izan daitekeena noski, zera da: frankismoaren hasieran euskal elizaren beharra zuen zanpatutako herriaren aurrean legitimazioa lortzeko. Gai zaila da, zeren eta apaizetako batzuk herri galtzailearekin egon baitziren. Orduan, nola lagundu ziezaiokeen elizak frankismoari?

Hasteko, sekulako garbiketa egin zuen. Fusilatu zituzten 14 apaizez gain, beste 200 edo 300 apaiz eta fraide espetxeratu zituzten, Andaluziako Carmonara bidali, eta 1943 arte ez ziren atera. Baina gainera beste 1.000 inguru desterratu eta baztertu zituzten. Erregimenaren aldeko eliza bat edukitzekotan, garbiketa egin beharra zeukaten. Eta goitik behera egin zuten. Mateo Mujika gotzaina monarkikoa zen baina ez zuen onartu garbiketa hura egiterik, Erromara joan behar izan zuen, eta gero Zarautzen hil zen itsututa. Berak segitzen zuen Gasteizko apezpiku izaten, ez baitzuen onartu Erromak eskatu zion dimisioa, eta bera 1944an hil arte administratzaile beste apezpiku bat egon zen, Lauzurika, Iurretako semea, euskaraz mintzo zena, eta honek lan beldurgarria egin zion erregimenari, Francok esan baitzuen: «Tengo un obispo que hablando de Dios va a hablar de España en las provincias vascongadas».

Lauzurikak bere barruti osoa korritu zuen, euskaraz hitz eginez eta Espainiaz hitz egiten. Karlista zen. Seminarioko erretoretik hasita, goitik behera garbitu zuten eliza osoa, lehengoen ordez apaiz karlistak ipiniz, erregimenaren aldekoak. Andaluziara preso bidalitakoak askatu zituztenean, 1944an, beren herrietatik urrun bidali zituzten. Euskaraz baizik ez zekiten herritar askoko herrietan apaiza eta maisua erdaldun hutsak ziren. Euskaldunak aldiz Arabako herri txikietara bidaltzen zituzten askotan, edo urrutiago. Hala gertatu ziren esan dizudanaren antzeko fenomenoak ere: urteen bueltan nire apaiz lana egitera Arabako Okinara iritsi nintzenean, harrituta geratu nintzen han bazekitelako zer zen Euskadi. Han egona zen Carmonako espetxeko apaiz haietako bat.

Kontuan eduki behar da 1940ko Euskal Herria oso erlijiosoa zela garai hartan. Oso gogorra zen orduko euskaldunentzako elizara joan eta halako astakeriak entzun beharra. Apaizak erregimenaren ordezkariak baitziren. Beste aldetik, Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroan gobernadoreak eta alkateak ez ziren falangistak edo monarkikoak, karlistak ziren, eta haien diskurtsoak erlijio asko zeraman nahasita. Sarritan apaizak alkate moduan mintzo ziren, eta alkateak apaiz moduan. Horixe zen hain zuzen nazional-katolizismoa.

Nire tesian besteren artean agintarien hizkera erlijiozkoa aztertu nuen, zeren eta eukaristiaz eta jainkoaz mintzo baitziren, eta Lauzurika eta beste apaizen diskurtsoa, Espainiaz ari baitziren ahobetean.

Hala ere, zuk segitzen duzu Herria 2000 Eliza aldizkariarekin kolaboratzen, nahiz eta zure burua ez-sinestun edo sinesgabetzat daukazun...

Bada elizaren barruan jende bat jendearen eguneroko arazoez konprometituta, beti egon da, igoal garai batean orain baino gehiago. Konpromiso horretan elkarlanean ari daitezke sinestuna eta sinesgabea, helburu sozial edo humano beren atzetik. Baina jende klase hori eliza ofizialak marjinatuta dauka beti, une batean Cristianos por el Socialismo taldekoak, beste batean hemen Gogor taldekoak, eta abar. Ni ere garai batean hor nengoen konprometitua, nire ahalegina egiten nuen eta konbentzimendu osoz. Ez nuen parrokiarik, ez nuen sakramenturik banatzen, ez nuen jendea ezkontzen, baina apaiza nintzen.

Gaur arreba bat daukat Hego Amerikan moja eta ni erabat identifikatuta nago berarekin, nahiz eta sinestuna ez naizen, eta berak jakin. Hura Peruko oihanean ari da lanean, jendearen behar oinarrizkoak konpondu nahian, argindarra sortzeko zentral txiki bat egiten eta horrelakoak. Herria 2000 Eliza-koekin ere identifikatzen naiz, erlijio kontuetan ez bada bai alderdi humanoetan, eta lan ona ari direla egiten iruditzen zait. Ni ez naiz hori egiteko gauza, ez baitut eliza katolikoan sinesten, baina haiek bai, eta uste dute horretan jarraitu behar dutela. Nik hor, batez ere, gai soziopolitikoez eta elizakoez idazten dut, eta azken horiei buruz elizarekiko kritikak. Haiek onartzen dizkidate kritikak, nahiz eta haien abiapuntua ezberdina izan, sinesten ez dudalako.

Udaberrian Jose Bergamini buruzko liburua plazaratuko duzu. Hasteko gizon hori nor zen esplikatu beharko duzu, Espainiako literatura jarraitzen duten askok ere ez dute-eta ezagutuko. Ez dizut esango gazteek...

Batzuen ustez, Aranguren tartean, Espainiak XX. mendean eman duen intelektualik handiena izan da, hala dio hitzez hitz. Zergatik intelektuala izendatu eta ez literatoa? Bere literatura ideologiaz beteta dagoelako. Argi eta garbi Unamunoren jarraitzailea da, literato badena baina filosofo edo pentsalari ere izenda dezakeguna. Bergamin horrexegatik ez zegoen inongo generotan eroso, eta horrexegatik dauzkate kritikoek hainbeste buruhauste Bergamin batean edo bestean kokatzeko.

1927ko belaunaldikoa zen, García Lorca, Alberti, Neruda eta poeta guzti haien artekoa. Garai hartan literatur kritikaria zen, poesia idazten zuen baina ez zuen argitaratzen. Bere bizitzako azken 20-30 urteetan hasi zen argitaratzen, eta esan dezakegu poeta «atzeratua» zela. Berak, bestalde, paradoxaz beteta idazten zuen, idazkera bihurria zuen, eta ez da erraz irakurtzekoa. Bere literatur lana klasifikaezina bada, bere pentsamendua are zailagoa da sailkatzen. Heterodoxoa zen zentzu orotan. Katoliko heterodoxoa zen, Adré Malraux-en zioenez Espainiako gerran iraultzaren alde egon zen katoliko bakarra. Pitin bat exageratu zuen, euskaldun asko egon baitziren Errepublikaren alde. Edozein modutan, «discrepante total»a zen.

Bergamin Madrilen geratu zen Errepublikaren alde borrokan, eta gerra galdutakoan 40 urteko exilioa jasan zuen. Klase guztietako artistak izan zituen lagun, Pablo Picasso, Buñuel... XX. mendeko Espainiaren historia da Jose Bergamin. «Espainia» esan dut, zeren eta berak oroz gainetik espainiartzat zeukan bere burua.

Baina hil eta hezurrak uztera Euskal Herrira etorri zen.

Hain zuzen honantz etorri zen Francoren ondoren aurkitu zuen Espainia hori Espainia ez dela iristen zuelako. Exiliatu egin nahi zuen, eta Euskadin exiliatu zen bere bizitzako azken bi urteetan.

Bergaminek Espainiatik atera nahi zuen exiliatzerakoan, berak idatzita bezala dago ipinita Hondarribiko hilerrian: «...por no darles a mis huesos tierra española». Baina beste aldetik Euskal Herriaren borrokarekin bat egiten zuen, trantsizio politikoa onartzen ez zuelako eta konstituzioa onartzen zuelako. Euskadi zen beretzako Errepublikaren itxaropena. Hil zenean, bere senitartekoen baimenarekin, zerraldo gainean ikurrina eraman zuen, Bergaminen ustez ikurrina zelako Errepublikaren banderetako bat, katalana eta hiru-kolorea ziren bezala.

Zure ustez ni edo, are zailago, ARGIAko irakurle gazte bat, zertan interesatuko zaigu Bergaminen irudia eta obra?

Bergaminek biltzen du beregan Espainiaren XX. mendeko historia. Pertsona bezala, historia oso aberatsa dauka. Bere aitona Garibaldiren garaiko iraultzaile italiar bat izan zen. Hura hil eta semea, Bergaminen aita umezurtz gelditua, Rondako mendietatik Malagara jaitsi zen, bakar-bakarrik. Kalean aurkitu eta bere etxera eraman zuen abokatu batek, semetzako hartuz. Mutikoa analfabetoa zen. Baina laster ikasketak egin eta denbora gutxian abokatu famatu bihurtu zen. Malagako politikan parte hartu zuen, Cartagenako «canton» famatuan ere bai, eta beranduago hainbat gobernu monarkiko liberaletan ministro izan zen, Eduardo Datorekin, eta beste.

Jose Bergamin sortu zenean aita ministro zuen. Gaztetan, bizitza burges bohemioa bizi izan zuen, Valle Inclán eta beste idazle famatu guztiak ezagutu zituen. Gero, Primo de Riveraren diktaduraren garaian, aita Alfonso XIII.a erregearen kontra jarri zen honek maneiatu zuelako diktadura, eta geroko Errepublikaren alde lan egin zuen. Errepublika garaian, Jose Bergaminek Cruz y Raya izeneko aldizkaria gidatu zuen, katoliko eta errepublikarra izan zen aldizkari bakarra.

Bergaminen obran bada prosa, antzerkia eta poesia. Niri gehiena poesia interesatu zait. Hitz lauz badu literatur kritika, eta badu entsegua. Honetan XX. mendeko gai nagusiak jorratuko ditu, Unamunok bezala, Espainia dela, erlijioa dela, politika... Kritikariek batez ere entseguak estimatzen dizkiote. Antzerkia idazten atzerrian hasi zen. Eta poeta lanetan are beranduago, gutxienez argitaratzen. Batzuek diote 1927ko poeta handi haien belaunaldikoa izanik, berea plazaratzeko lotsa zela. Ezagutzen zaion lehen lana, Ante Cristo crucificado en la mar izeneko hiru sonetoak, gerra garaian Bartzelona erortzen ari zenean idatzi zituen, eta Antonio Machadok esan zuen egunen batean horiek gaztelerazko literaturako antologietan egongo zirela.

Liburuaz gainera zure asmoa litzateke Hondarribiko Udalak kale bati Jose Bergamín izena ipintzea.

Hasteko, Bergaminek nahi du irakur dezaten. Bere hilobian dagoen bi idatzietako batek dio: «Amigo que no me lee / amigo que no es mi amigo». Bestea da lehen aipatu dizudana. Nik liburu hau publikatzearekin nahi nuke lortu ea norbait animatzen den Bergaminen idatziak irakurtzera.

Hondarribiak bere omena egin dio gizonari: han dago bere hilobia, lur eta belar berdez estalia, hori oso ondo dago. Baina zerbait gehiago egin dezake Hondarribiak. Begira paradoxa: hilerria bukatzen da Gabriel Aresti kalean, eta honen jarraipenak Jacinto Mikelarenaren izena darama. Gazteleraz idazten zuen idazle irundar hau faxista eta frankista izan zen, Jose Antonio Agirrek ere aipatzen du bere liburuetan, ze nolako sustoa hartu zuen berekin Berlinen -Agirre inkognitoz eta disfrazatuta zebilenean, naziak agintean zeudela- topo egin zuenean. Bere ordez ondo egongo litzateke Jose Bergaminen izena. Baina ez da Hondarribia Euskal Herriaren zor guztiak pagatu behar dituena.

Bukatze aldera. Zuk, erretretan egonik ere, zure burua kazetaritzat daukazu. Azken urteotan gainera jurnalista berrien heziketan jarduna zara. Mezuren bat ba al duzu kazetari gazteentzako?

Kazetaritza ideala kontraste egiten duena litzateke, batzuei bezala besteei iritzia emateko aukera emango liekeena. Hau ez da kazetaritzarako bakarrik, bizitzako arlo guztietarako balio du, batzuei eta besteei hizketan utzi. Eta aldi berean ez latosoa izan, sintesiak egiten jakin. Hori litzateke kazetaritza ideala, errealitate ertz guztietatik erakutsiko lizukeena, ez leiho batetik baizik leiho ezberdinetatik ikusia. Hori hurbilduko litzaioke gehienik informazio egiazkoari. Baina hori ezinezkoa ez bada utopiko samarra bada. Hortik joan beharko luke ordea.

Bada komunikabiderik horrelako kazetaritza egiteko interesa duenik? Nekez. Guk Egin hasi genuenean esaten genuen «ahotsik gabekoen ahotsa» izango ginela. Ahotsik gabekoak izan zitezkeen une batean nagusiaren kontra borrokan ari ziren langileak, fabrika batean. Baina gero enpresa hura hasten zaizu publizitatea kentzen... eta hala kendu zioten publizitatea multinazionalek eta beste enpresek Egin-i. Ahotsik gabekoen diruarekin bakarrik egunkaria egitea oso zaila da.

Besterik da gaur egun teknologia berriek ekarri duten aldaketarekin.

Zuri iruditzen zaizu Internetek eta komunikazio elektronikoak oro har jokoa eman diezaioketela zuk maite duzun kazetaritza errebeldeari?

Teknologiak hankaz gora jarri du komunikazioaren panorama. Nik kazetaritza ikasten duten gazteei esaten nien: landu ezazue utopia, eta ez baduzue aurkitzen zuek aske sentituko zareten komunikabiderik, bila itzazue dauden baliabide berrietan. Behar bada ez dizue soldata irabazteko adina emango, behar bada soldata beste enpresa batean atera beharko duzue, baina zuek buruan duzuen komunikazioaren utopia horrekin paraleloan egin dezakezue zuen aldetik. Hor daude ildo editorial jakin bateko egunkari batean ari diren eta gero beren ideiak libreki beren blogetan defenditzen dituzten komunikatzaileak.

Komunikazioan lan ezberdinak frogatu ondoren, gaur zein garaitako jardueraren mira sentitzen duzu?

Iruditzen zait komunikatzaile bezala zoriontsuen izan nintzela «vietnamitaz» eginda Noticias del País Vasco ateratzen nuenean, inork publikatu ezin zituen egiak plazaratzen nituela nekienean, haiek zabaltzeko beste biderik ez zegoenean. Seguruenik orduan idatzi nuen libreen, orduan izan nintzen beste inoiz baino gehiago ni-neu. Paradoxa irudiko du nire kazetari curriculuma ikusita, baina zentratuena orduan egon nintzen eta garai hartako lanez nago harroen. Egin-en eta Punto y Hora-n ere zentratuta aritu nintzen, banituen mugak gai eta kontu batzuen inguruan, baina oro har banekien komunikabide ezkertiar eta abertzaleak zirela eta egiten nuenean sinesten nuen. Beste gauza bat da zuzen ala oker nengoen, baina egiten nuena sinestuta.